Эринмей, эрикмей уруннганны къолундан не да келеди

– Бир жыл Къабарты-Малкъарны эл мюлкде ишлегенлерини делегациясы бла бирге Адыгея Республикагъа барабыз. Анда бизни сейирлик алмалары болгъан терек бахчагъа элтедиле. Республикабызны ол замандагъы башчысы, Арсен Каноков аланы кёрюп: «Бизде уа быллай алмала нек жокъдула?» – деп сорады. Министрледен бири уа: «Барды, Лячинкъаягъа баргъан жолну онг жанында быладан эсе ариу, татыулулары да аламат алма терек бахча ёседи», – дейди Байсыланы Мухажир мени бла ушагъында.

Министр аны «Аламат» мюлкюню юсюнден айтханды. Артда республиканы башчыларыны къаууму аны кёре да баргъандыла. Мухажир бла ол заманда танышханма. Огъары малкъарлы жашны алмаларын Къабарты-Малкъарда  угъай, Россейни кёп узакъ регионларында да уста таныгъанларын, сюйюп алгъанларын да билгенме.

Бек алгъа уа терек бахчачылыкъ бла атасы Къайсын кюрешгенди. Жашларыны да ёсе келгени анга болуша, мюлк жюрютюуню жашырынлыкъларына алай бла тюшюннгендиле. Мухажир да мектепни бошагъандан сора, юйлерини къатында жыйырма соткада тереклеге къарап, тирлик жыйып тургъанды. Элде бирле аныкъыча бахчадан тёрт-беш ящик алма алсала, Мухажир тоннала бла жыйгъанды. 2008 жылда уа италиялы алманы юсюнден эшитгенлей, анга кёре терек бахчаны, Огъары Малкъарда биринчи болуп, ол къурагъанды. Биринчи жыл тереклерине тынгылы къарап, кереклерин тапдырып турады, экинчи жыл а ала тирлик бередиле. Бир жыл а элде бахчасындан алты тонна алма алгъанды. Алай бла Огъары Малкъарда тыш къыраллы технологияланы хайырланып, алмаланы голден делишес, семиренко, айдаред, джонатан эмда башха сортлары къарагъан кёзге хычыуун кёрюнюп, жюрекни да къууандыра ёседиле.

Мухажирни иш кёллюлюгюн, мюлкню къурай билгенин, алмала ёсдюрюрге хунерин кёрюп, элли жаш Муртазланы Ахмат: «Мен жер алайым да, анда терекле салып ёсдюрейик», – дейди. Алай бла бек алгъа Лячинкъаядан жетмиш беш гектар аладыла. Аны алтмыш алты гектарындан къалгъаны ташлы эди. Кёпле: «Ол жерге тийген иш да этме, къыйналгъанынг тенгли хайыр алаллыкъ тюйюлсе», – дей эдиле. Болсада ишден къоркъа билмеген Мухажир, ол ёмюрде хайырланылмагъан жерни ташладан тазалап башлайды. Аланы элли КамАЗ бла  чыгъаргъан эди. Сора терекле саладыла да, чекленнген жууаплылыгъы болгъан «Аламат» общество алай бла къуралады.

– Бир жерге тюрлю-тюрлю сортлу алмала салынсала игиди. Ала бир бирлерин урлукъландырып барадыла. Сугъаргъан да ыйыкъгъа эки кере кюн батхандан сора этиучюме, – дейди Мухажир.

Ол алма ёсдюрюуню хапарын сагъатла бла айтып турургъа боллукъду. Химия дарман салыуну уа унамайды. Ол ёсдюрген алмала саулукъгъа заран келтирмезге керекдиле деп, алай къарайды. Ала ма былай уллу да, татыулу да, хайырлы да болур ючюн, къаллай бир къыйын салыргъа керек болады. Терекле чагъып башлагъанлай,  агрономла, тракторчула да ишни юсюндедиле. Бюртюкле этип башлагъанлай а, артыкъларын юзюп, кетерирге керекди. Ол жумушха техника угъай, къол къыйын хайырланылады. Алай а техникасыз да жарамайды, тирлик  жыйгъанда уа – артыкъда бек.

Мухажир аллай техниканы кеси жарашдыргъанды. Терекле юч метрден бийик боладыла, бутакълары артыкъ базыкъ тюйюлдюле, терк сынып кетедиле. Ма анга да амал тапханды хунерли таулу жаш. Озгъан жыллада ол амал бек жарагъанды. Бютюн да 2020 жылда тирлик бек кёп эди. Эрттеден бери этип тургъан муратларына жетгендиле. Бир гектардан элли беш-алтмыш тоннадан аслам алма алгъандыла.

Талай жылны ичинде аллай уллу кёрюмдюге биринчи кере жетгендиле. Болсада хар заманда да жыйылгъан тирлик бла ёхтемленип турурча да болмайды. 2021 жылны тирлиги уа терек бахчачыланы артыкъ къууандырмагъанды. «Анга да къарамай, жарсырча тюйюл эдик. Бир жыл башхасына ушамайды», – дейди Мухажир.

«Башха терек бахчачыла, эштада, сизге кёлкъалды эте болурла», – деп сорама. «Россей ВТО-гъа кирген эди. Биз, энчи иели мюлкле къурагъанла, не къадар кёп тирлик ёсдюрюп, россейлилени бу жерледе ёсген алмала бла жалчытыугъа итинирге керекбиз. Ал жыллада биз алгъан тирлик тыш къыралладан келтирилген алмаланы жаланда тогъуз процентине окъуна да жетмей эди. Аны айтханым, рынокда кимге да жер табыллыкъды, жаланда тири болургъа, адамны саулугъуна заран келтирмеген продуктла чыгъарыргъа тийишлиди», – деп жууаплайды ушакъ нёгерим.

Энди тыш къыраллыла рынокдан кетедиле дегенимде, Мухажир: «Мени сартын, бара берсинле, – деп къойгъанды. – Бизни республикада ёсдюрюлген алмала мында жашагъанлагъа угъай да, Россейни кёп регионларына да жетерикдиле. Биз бютюн къаты ишлерге, не къадар кёп тирлик алырча этерге керекбиз. Дагъыда къайтарып  айтама, биз ёсдюрген алмала экология жаны бла тазадыла, багъалары да учуздула».

Ушакъ эте келгенибизде, Байсы улу дагъыда бир проблеманы туура этгенди: «Эл мюлк университетибиз барды, керекли специалистле уа жетишмейдиле. Техника Италиядан келтирилип тургъанды, терекле да алай, сетканы окъуна бизни къыралда эталмайдыла. Ол а бир бек багъады. Бери келтиргинчи аны багъасына къыркъ процент къошулады. Сёзсюз, бизни къыралда къолдан устала бардыла, мындан ары ол ишни да тамамларыкъла чыгъарла, деп ышанама».  

Ал жыллада мюлкню италиячы специалистле да жокълаучуларын да билеме. Аны юсюнден а Мухажир былай айтады: «Бир профессор келеди, семинарла бардырады, лекцияла окъуйду, алай хар затны да толусунлай, ачыкъ айтыргъа уа унамайды. Болсада сынау аз-аз жыйышдырыла барады. Жангылычларыбызда юйренебиз, эринмей, эрикмей кюрешсенг, ишни эбине жетмей къалмайса».

Бюгюнлюкде  мюлкде билимли, кеслерини да иги сынаулары болгъан адамла урунадыла. Ала  агроном, мелиоратор,  эки бригадир, тамата механик, тракторчула эмда къалауурладыла. Иш хакъларыны да хатасы жокъду. Бек азы  отуз беш-къыркъ минг сомду. Мухажир ишчилерине не жаны бла да онг этерден артха турмайды. Сёз ючюн, ала хакъсыз бир кере ауузланадыла. Техника, оборудование бла да предприятие жалчытылыныпды. Андан сора да, мюлк къатындагъы бахчаны сатып алып, производствосун кенгертгенди. Алгъыннгы иеси ол жерге артыкъ уллу кюч салмагъаны ючюн, жангыдан ташланы, чырпыланы, башха къалгъан кир-кипчикни да кетерирге тюшгенди.

Аны бла да къалмай, Мухажир алмаладан суусап суу чыгъаргъан цехни да къурашдыргъанды, «Байсы» атлы эки тюкен ачханды. Аладан бири Чегем шахаргъа кирген жерде, «Лашинни» къатындады, экинчиси да Нальчикде Горный тийресинде орналыпды. Алада да кёпле ишлейдиле.

Байсыланы Мухажир Муртазланы Ахмат бла бирге кёплеге болушадыла. Сёз ючюн, жыл сайын бардырылгъан «Нарт оюнлагъа» ахча юлюш этмей къоймагъандыла. «Мухажир а «Къайсыннга жюз атлам» деген проектни бардырыугъа да бек тири къатышханладан бириди. Закийибизге тийишли эсгертме этилирге керекди деп да, биринчи болуп,  сёзню ол кётюргенди. Аны бла бирге, ол татлы тенг, антлы шуёхду. Мухажир бу кюнледе Кисловодскде санаторийледен биринде солуп, саулугъун кючлендире турады. Болсада анда да ол терек бахчасын унутмайды. Алма терекле чагъып бошагъандыла, копалла этип башлагъандыла, алагъа заманында кереклисича къаралмаса, тирликни игисин да сакълама. Аны себепли, кюн сайын да Лячинкъаягъа сёлешип, хапар билип турады.