Газетибиз - жол нёгерибиз

Бусагъатда «Заман» газетге жылны экинчи жарымына жазылыу бара турады. Аны юсюнден газетни бетлеринде кёпле кеслерини оюмларын жазадыла. Мен а бюгюн бизни билимли жашларыбыздан бири Толгъурланы Зейтунну кёп жыл мындан алгъа газетни юсюнден оюмун басмалауну тийишли кёргенме.

 «Халкъны жашауунда багъалы, сыйлы шартла кёпдюле. Аланы бир къауумларын эсге тюшюребиз десек, илмуну, литератураны, искусствону, адет-къылыкъны айтыр эдик. Болсада тап ол тюрлю ниет хазнала окъуна кеслери алларына тюйюлдюле – бир бирлери бла байламлыдыла, бирини айныуу экинчисине, ючюнчюсюне тутхучлукъ эте, ёсе, жангыра барадыла. Аланы барысыны да келечиси уа халкъны, жамауатны атындан кюнде-кечеде басмаланып тургъан газетди.

Ким не десе да, газет жамауатны бек уллу жумушчусуду, миллетни ниет хазналарын бир бирлери бла байламлы этген, от жагъаларын ышырып, бетлерин жарытхан. Былайда ишни тюзюн билирге сюйген инсан, тартынмай, газет – халкъны кёзю-къулагъыды, тили-ауазыды, дерге керекди. Кёзю-къулагъына уа ким да  сакъ болургъа тийишлиди. Ол борчду.

Газетге бир тюрлю къыйынлыкъ неда тыйгъычлыкъ жетсе, миллет ёз жашауун-турмушун окъуна билалмай-кёралмай, сангырау адамгъа ушап къалыр эди. Бир бирлеринден кенгирекде къалгъан ахлуланы, эллени алтын къанатыды газет, аланы араларында жолланы къысхартхан. Ол затланы барысын да эсге алсакъ, айхай, газетни сыйлылыгъын, уллу къыйматын чурумсуз ангыларыкъбыз. Бютюнда малкъар халкъны жангыз газетин – «Заманны» - алсакъ, биз ёз халкъны, миллет культурасын сюйген инсанла, аны къубултмасакъ, аны онгарын-жашарын излемесек, бек айыплы, ажымлы да болур эдик.

Тутхучлукъ бла сабырлыкъ газетибизни баш жоругъуду. Арт тёрт-беш жылны ичинде Россей Федерацияны кёп газетлери ары да, бери да ауушхандыла. Саясат жашауда не аз да тюрлениуле белгиленнгенлей, газетлени асламы тюнене къорсадагъа болуп, баш уруп, къоруулагъан «динин» мычымай аякъ тюп этгенлери барыбызгъа да хакъды-шартды. Бютюнда Совет Союз чачылгъандан сора, кёп газетле, къызыл байракъларын акъ билек байлаулагъа алышып, терсге, тюзге да бирча керилгенлери да кертиди.

Ишни мычымай ол даражагъа жетгенини сылтаулары аз тюйюлдюле. Алай аны баш чуруму уа, баям, аланы тутхучлу ниетлери неда умутлары болмагъанлары бла байламлыды. Кимни сабаны иги битеди, деп аны марагъанла, кимни арбасына минселе, аны жырын жырлагъанла. Ёз ауазларын бла ниет сайлауда энчиликлерин учуз этгенле, дерге да керекди.

Бизни ана тилибизде чыкъгъан газетибиз ол ажымлы атламладан азат бола келгенди. Кертиди, ол Совет власть бла бирге аякъланнганды, анга къуллукъ этгенди деп, киши да ёпкелерча да тюйюлдю. Бусагъатлада бир къауум инсан терк бет алышындырып, властьха, социализмге да табан кётюргенликге, аланы халкълагъа игилик тежегенлерин унутургъа керек тюйюл эди. Совет власть кёплени къууандыргъанды, патчахлыкъда кюселип тургъан хазналаны тапдыргъан эди. Алай, жарсыугъа, «Тапхан табан кётюреди», дегенлей болгъанды.

Малкъар халкъ бла байламлы ол тюрлю нарт сёзню киши да айтыллыкъ тюйюлдю. Совет властьны, Совет Союзну да жюрегинден ийнанып къабыл кёрген миллет эди ол. Ийнаныулугъун тас этмей, урунуп, мюлк-ырысхы къурап тургъанды. Тап, туугъан жеринден къысталып, кёчгюнчюлюкню азабын чекгенден сора да, «бетинг къара болсун», деп къарамагъанды, ёнгеленмеген эди социализмден да. Терслик республиканы тамата къуллукъчуларында, бериячылада, сталинчиледе болгъанын ангылап жашай эди халкъыбыз. Тап, бу кюнледе да миллетибизни асламы ёпкелемейди Совет властьха: кёп эди аны иги, огъурлу ышанлары. Жангылычланы бармакъгъа чёргеп игиликни унутхан халкъладан тюйюлдюле таулула.

Бизни ана тилибизде басмаланнган газетибиз да ары-бери ауушмагъан жол бла келеди, халкъны ич сырына, халине, къылыкъ шартларына кертичи болуп. Саясат жашауда тюрлениулеге сансызды, эшитмейди аланы, дегенден айтмайма мен ол сёзлени. Ары оракъ, бери чалгъы тюйюлдю, дегенден айтама. Социал-саясат жашауда тюрлениуле болгъандыла, энтта болурла. Алай хар не да саясатны ызындан тагъылып, аны къуйругъу болуп, тюрленип бармайды. Жашауну не терен, не кючлю айланмаларында да шуёхлукъ, къарындашлыкъ, таза ниет, тенглик бла тюзлюк, дегенча хазнала тюрленирик тюйюлдюле.

Бизни газетибиз алагъа табынады, аланы эниш этип,ашыгъышлы сёз айтмагъанды. Бир-бирле, Совет властьха асыры кёп фатыуа этгенди, анга асыры сакъ эди, дей эселе уа, неди да, мен анда чурумгъа алырча сылтау кёрмейди. Тарых жашауну хар кезиую миллетге керекли ышанларын жыйышдырып, сакъларгъа итинеди. Газетибиз халкъ маданиятны бетиди, жамауатны ауазыды, деп биз да аны ючюн айтабыз.

Газетни жумушун тындырып, кюн сайын аны, кёгюрчюнню учургъанлай, эллеге учуруп тургъан миллетни жашлары бла къызлары сабыр къылыкълы, эсли да, жютю да болмасала эди,айхай да, биз бюгюнледе анга ыспас сёзюбюзню айтып, къууаналмаз эдик. Аланы хайырындан ана литературада «репортаж», «зарисовка», «фельетон» дегенча жанр ангыламла тынгылы тохташхандыла. Бютюнда очеркге уллу эс бурулгъанды. Аны ангылагъан да къыйын тюйюлдю: очерк – сёз искусствода тасхачылыкъ этген, нени да алгъа эслеген, кёрген, уллу литератураны ызындан элтген жанрды. Бизни ана литературабызда Малкъондуланы Хамитни, Къудайланы Хасанны, Мирзойланы Алийни, Хучиналаны Ануарны, Тёппеланы Алимни, Шауаланы Хасанны, Гюлюйланы Мажитни очерклери бек тынгылы жазылгъан, жашауну не жаны бла да сабыр тинтген чыгъармала эдиле. Айхай, аны ючюн биз бюгюнлюкде авторлагъа, газетге да ёзден сёзюбюзню айтыргъа борчлубуз.

Иш жаланда очеркни неда къысха чам хапарны (Зокъаланы Зейтун, Гуртуланы Элдар, Текуланы Жамал, Аттоланы Магомет, Теммоланы Мухадин) айныуунда бла жангырыуунда тюйюлдю. «Коммунизмге жол» газет малкъар халкъны жашаууну къайсы жанына да тийишли эс бура келгенди. Сёз ючюн, адетлерини юсюнден ол басмалаучу ушакъланы, даулаш халда жазылгъан статьяланы (Шауаланы Миналдан, Тёппеланы Алим) сагъынсакъ окъуна, газетни тирилигине сейир этерикбиз. Неда «Ыргъакъ» деген «мюйюшюн» эсибизге тюшюрсек, «Коммунизмге жолну» ненча жютю автору, ишчиси-къуллукъчусу бар эди деп, кеси кесибизден сорлукъбуз. Алай андан эсе газетибиз инсанланы ниет, адет-къылыкъ жаны бла тазалауда, тюз сайлау этерге юйретиуде нечик уллу иш бардырып турады десек, тюз болур.

Аны бетлеринде махтарча кёп тюрлю статьяла басмаланадыла. Спортну юсюнден (Юсюпланы Омар), социал-саясат жашаугъа, шуёхлукъгъа, юй турмушха жораланнган (Теммоланы М., Холаланы М., Бёзюланы Ф.). Иги, махтаулу статьяланы ичинде, айхай, Жаникаланы Мажитни ишлери тёр жерни алып, жамауатха белгили бола келгендиле. Эски халкъ жырланы, музыка маданиятыбызны, композиторларыбызны бла къобузчуларыбызны юсюнден жазаргъа, кеслерини оюмларын айтыргъа кёпле базынмагъанлары да кертиди. Биз былайда Жаникаланы Мажит тамамлагъан жумуш унутуллукъ тюйюлдю, аны статьялары маданиятыбызгъа къошулгъандыла десек, семиртип айтылгъаннга саналмаз.

Малкъар халкъны газетине ана литератураны уясынача къараргъа тийишлиди. Аны болушлугъун сынамагъан бла аны отжагъасында жылынып, къанат керирге итинмеген жазыучуну, поэтни атын айтхан къыйынды. Къайсыбыз да газетде ишлеп, жазыу, сёз усталыкъгъа юйреннгенбиз. Тёппеланы Алим, Мокъаланы Магомет, Шауаланы Хасан, Бегийланы Абдуллах (къайсы бирин санайыкъ) – бюгюнлюкде чыгъармачылыкъ ишни кенг жолуна чыкъгъаннга санала эселе, барысы да газетибиз уядан учуп чыкъгъандыла.

Къуш балала уяларында не зат кёрселе, аны этедиле,дейдиле. Эштада, биз бюгюнледе иги, осал жаза эсек да, газетден алгъан дерслерибизге кёре да уча болурбуз. Кертиди, жазыучула барысы да газетибизде къуллукъ этмегендиле, алай жамауат мени жазыучуча, поэтча неда алим адамыча таныгъан эсе, ол газетни хайырындан тюйюлдю деп, киши да айталмаз. Уллу Къайсындан башлап.

Биз, жазаргъа итиннгенле, фахмусу болгъан, болмагъан да базынып, газетге келе эдик, аны бетлеринде биринчи хапарларыбызны, статьяларыбызны неда чыгъармаларыбыздан юзюклени кёрюп таукелленнгенбиз. Газет бир кишини да жазыучулукъ ишден ёнгелетмегенди – не жашны, не жыл саны келгенни. Жол ачаргъа амалын излеп, табып, къолларына къалам алгъанла онгларын билирча, кеслерин танырча этгенди.

Аны барысын да сагъыннганым – газетде малкъар халкъны иги жашлары бла къызлары ишлей келгендиле. Миллет культурагъа сакъла, таза ниетлиле, жаш тёлюге билеклик этерге хазырла. Мен кесим газетибизде тогъуз ай ишлегенме. Анча заманны ичинде юч къуллукъ алышындыргъанма. Ол хунагъа жарашмагъан ташха ушагъандан тюйюл эди. Бу жаш адам ишни эбине терк тюзеледи да, ёсме къояргъа керекди деп алышындыра эдиле шинтигими. Мен Черкесланы Сарбийни, Къулбайланы Алийни, Кючюкланы Магометни да кёп ариу сёзлерин эшитгенме. Иги сёз а жаш адамны ишге кёллендиреди. Инсан дегенинг игиликни унутургъа керек тюйюлдю. Игиликни эсде тута билмеклик, баям, адамлыкъны шартыды.

Кертиди, бусагъатда газет берген уяда ёсюп, аны отжагъасында жылынып, энди уа «биз уллу жашла болгъанбыз» дегенча этип, оспар сёлешгенле да бардыла. Алай хар ким акъылына, къылыгъына кёре сёлеше болур.

Малкъар халкъны газети миллет маданиятны бир мюйюшюн кётюрюрге бла айнытыргъа итинип, башхаларын унутуп къоймайды. Къол усталыкъ жангы бла жангылыкъла, музыка неда сурат салыу бла байламлы жетишимле – барысы да газетни бетлеринде тийишли жерлерин табадыла. Анга кёре кесамат сёз да тири эшитиледи. Алай маданиятны юсюнден биз не кёп хапар айтсакъ да, аны чынтты даражасын белгилеген адам кесиди. Инсанлыкъда жыйышады маданиятны хар бутагъы, илишаны. Бек уллу ёлчем да олду. Газет ишни алайлыгъын бир заманда унутмайды – аны баш жигити кече-кюн да урунууну юсюнде сюелген адамды: малчы, юй къалаучу, жер сюрген, бичен чалгъан, тюрлю-тюрлю хунерлери, къол усталыкълары болгъанла.

Арт онжыллыкъны алып айтсакъ окъуна, газет халкъны хар алчы инсаныны юсюнден тынгылы хапар берип, айтып чыкъгъанды. Биз билгеннге кёре,жамауатха, элге деп атлам этген бир адам да эсленмей къалмайды. Школлада, институтлада иги окъугъанлагъа дери. Тап, хар бирине статья, очерк неда репортаж жораланып бармай эсе да, суратлары бериледиле. Ол жаны бла Толгъурланы Камал да ыспасха тийишли болгъанын белгилерге керекбиз.

Кёп ишни тындырыргъа, ачыкъларгъа жетишеди газетибиз. Бютюнда инсанлыкъгъа юйретиуде аны магъанасы уллуду. Хар иги адам, огъурлу иш, жетишим – жамауатны ырысхысыды, жамауатха аны билдирип турургъа борчду – газетибиз кесини жумушун, къуллугъун быллай жорукъгъа кёре тамамлайды, ол аны энчилигиди. Аллай энчилик айхай, башында сагъына келгенибизча, газетни къуллукъчуларыны адамлыкълары бла байламлыды. Инсанлыкъ борчну, терен сезиую бла адамлыкъ бирикселе, халкъгъа керекли иш онгуна айланмай къалмайды».