Малкъар адабият – миллет маданиятны бир бутагъы

Малкъар халкъны маданият терен тамырлыды. Ол затха аны къылыкъ хунери, адет-тёрелери, кёлден чыгъармачылыгъы, санатыны не тюрлюсюню да буруннгулу мурдору болгъаны шагъатлыкъ этеди. Совет власть, маданият хазнасы халкъны жашау болумунда жетишимлигин кёргюзтген шарт болгъанын ангылап, аны айнытыргъа итиннгенди.

Къабарты-Малкъар жазыучуланы союзу

Озгъан ёмюрню отузунчу жылларында республикада чыгъармачылыкъ иш бла кюрешгенлени саны жюзден атлагъан эди, дейдиле къабарты эм малкъар адабиятланы ёсюу жолларын тинтгенле. Малкъар адабиятны поэзия мурдорун эки кере хаж къылгъан Мечиланы Кязим салгъанды. Ол Чёпеллеу-эфендини къолунда, артда Аль-Азхар (Каир) университетде окъугъанды. Дин, философия темалагъа назмула, поэмала жазгъанды. 1939 жылда 20 ноябрьде Кязим хажиге малкъар адабиятны къурауда, ёсдюрюуде уллу къыйыны ючюн КъМАССР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу деген ат аталгъанды. 1940 жылда аны Жазыучуланы союзуна алгъандыла. 1959 жылда уа аны юбилейи бла байламлы РСФСР-ни Жазыучуларыны союзуну сессиясы Нальчикде бардырылгъанды.

1931 жылда Нальчикде чыгъармачылыкъ иш бла кюрешгенлени жыйылыулары болгъанды. Анда Пролетар жазыучуланы ассоциациялары къуралгъанды. 1934 жылда уа Къабарты-Малкъарны Жазыучуларыны союзу ишлеп башлагъанды.

Суратлау сёзню усталарыны биринчи тёлюсю

Шахмырзаланы Саид – этнограф, фольклорчу, поэт, илмучу, КъМАССР-ни школуну сыйлы устазы, Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, Ленинни, Урунууну Къызыл байрагъыны да орденлерини кавалери, – малкъар адабиятны тохташыууна уллу юлюш къошханды. Назмуладан сора да, 1927 жылда Эл-Тюбюнде биринчи совет школну ол ачханды, 1929 жылда «Бирликге» деген аты бла харфлыкъ, 1970 жылда уа топонимика сёзлюк чыгъаргъанды. Ол Ленин атлы окъуу городокда устаз, жарыкъландырыуну наркомуну заместители, илму къуллукъчу болуп да ишлегенди. Аны «Таулуну календары», «Битимлени билигиз» деген эм башха китаплары бардыла.

Гуртуланы Берт, КъМР-ни халкъ жазыучусу, искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, «Сыйлылыкъны белгиси» орденни кавалери, биринчи повестьни («Бекир», 1933 ж.) авторуду. Биринчи китабы - «Къызыл ёнле» 1935 жылда чыкъгъанды. Берт СССР-ни Жазыучуларыны союзуна 1934 жылда киргенди. Ол Жазыучуланы союзунда правленни председатели, «Шуёхлукъ» альманахда редактор болуп да ишлегенди.

Малкъар адабиятда хапар жанрны мурдорун а Хочуланы Салих салгъанды. 1934 жылда аны «Атасыны жашы» деген аты бла хапарла китабы чыкъгъанды. «Хапарла» деген китабы уа 1940, 1957 жыллада (экинчи кере) басмаланнганды. Салих онбешжыллыгъында окъуна «Къарахалкъ» газетде ишлеп башлагъан эди. Ол фахмулу жазыучу, журналист, жарсыугъа, Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Белая Церковь шахарда фашист концлагерьде жоюлгъанды.

Озгъан ёмюрню 30-чу жылларыны жазыучулары

Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, республиканы къырал саугъасыны лауреаты Отарланы Керим 1938 -1941 жыллада КъМР-ни Жазыучуларыны союзуну председатели болуп ишлегенди. Кязимни къолуна ол жазыучу болгъаныны шагъатлыкъ къагъытын да ол бергенди. Урушну, кёчгюнчюлюкню да сынап, ата журтха къайтханында «Шуёхлукъ» альманахны редактору, Жазыучуланы союзуну да правленини жууаплы секретары болуп тургъанды. Биринчи сабий хапарла жыйымдыгъы 1934 жылда чыкъгъанды.

Поэт Къулийланы Хажимуса Кърымда Бахчисарайда окъугъанды. Типографияда, «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде, урушдан, ызы бла сюргюнден къайтхандан сора «Эльбрус» китап басмада ишлегенди. Эрттеден жазып турса да, биринчи китабы «Каштанлы шахар» деген аты бла 1959 жылда чыкъгъанды. Аны сёзлерине жазылгъан иги кесек жыр барды («Зурнукла», «Сюймеклигими сакъла», «Чууакъ кёкде жангы чыкъгъан ай кибик», «Мен жолда барсам, алай барама» эм башхала).

Жазыучу, дараматург Этезланы Омар а, «Аслан», «Тарда», «От кюнле» деген романланы, бир къауум поэмаланы, повестьлени да автору, бек биринчи назмусун онюч-онтёртжыллыгъында жазгъанды. Ленинградда Герцен атлы педагогика университетде окъугъанды.

Аланы ызларындан малкъар адабиятха аладан аз жашыракъ тёлю келгенди.

КъМАССР-ни халкъ поэти Къулийланы Къайсын аламат поэзиясы бла жаланда кесини угъай, саулай малкъар халкъны да атын ёлюмсюз этгенди. Ол 1966 жылда «Жаралы таш» китабы ючюн Россейни М. Горький атлы саугъасын алгъанды. «Жер китабы» ючюн а анга 1978 жылда СССР-ни Ленин атлы премиясын бергендиле. 1990 жылда, кеси дуниясын алышхандан сора, аны къанатлы сёзюне жангыдан бийик багъа бичгендиле - Ленин атлы премиягъа тийишли кёргендиле. Бюгюн да аны аты халкъыбызны бети болуп келеди.

Къабарты-Малкъарны халкъ поэти Гыттыуланы Магомет (Максим) жырчы поэтди. Ол «Социалист Къабарты-Малкъар», урушдан къайтып, Къыргъызда «Большевицкое знамя», Таджикистанда «Ленниабадская правда», кёчгюнчюлюкден сора Нальчикде «Коммунизмге жол» газетледе, оналты жылгъа жууукъ КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну председателини къуллугъунда да ишлегенди. Композиторла Оскар Фельцман, Людмила Лядова, Геннадий Гладков эм башхала аны жюзле бла назмуларына жырла этгендиле. Аланы белгили жырчыла Эдита Пьеха, Лев Лещенко, Иосиф Кобзон, Валентина Толкунова, Александр Серов эм башхала айтадыла. Максим Октябрь революцияны, Урунууну Къызыл Байрагъыны, Ата журт урушну 1-чи, 2-чи да даражалы орденлери бла саугъаланнганды.

Малкъар халкъны бек фахмулу жашларындан бири Будайланы Азрет, халкъ ауузунда жюрюген «Мараучуну хапары», «Телефон» деген назмуланы, ««Стихле бла жырла», «Ата журтум», «Алгъын» деген эм башха китапланы автору, уруш аллы жыллада КПСС-ни Черек район комитетини Биринчи секретары болуп тургъанды, душманланы къолундан жоюлгъанды. Чирик кёл аны эсгермесиди.

Россейни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Залийханланы Жанакъайыт назмуладан башласа да, «Тау къушла», Бахсан жулдузу», «Жол нёгерле» романланы, бир къауум повестьни да авторуду. 1940 жылда «Мени ауазым» деген биринчи назму китабы чыкъгъанды. Жанакъайыт «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде, республикада китап басмада директору, КПСС-ни Совет райкомуну Биринчи секретары, радио эм телевидение жаны бла къырал комитетде председательни орунбасары болуп да ишлегенди.

КъМР-ни халкъ поэти, республиканы къырал премиясыны лауреаты, РСФСР-ни, КъМАССР-ни да культураларыны сыйлы къуллукъчусу Макытланы Сафар уруш аллы жыллада Эльбрус райкомда, ызы бла Нальчик шахар комитетде да инструктор болуп, Радиокомитетде редактор болуп да ишлегенди. Сюргюнден къайтхандан сора ол «Коммунизмге жол» газетде, Телевидение эм радиокомитетде таматаны орунбасары, Жазыучуланы союзунда жууаплы секретары, КъМР-де Мамырлыкъны къоруулауну комитетини председатели болуп да ишлегенди.

КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, жазыучу Шауаланы Миналдан, Москвада Ленин атлы педагогика университетде окъугъанды. Устаз, школну директору, таулу газетни редактору да болуп тургъанды. Сюргюнден къайтхандан сора «Коммунизмге жол» газетни редакциясында культура бёлюмге таматалыкъ этгенди. «Кюреш», «Мурат», «Тейри жарыгъы» романланы, бир къауум повестьни, хапарланы, иги кесек очеркни да авторуду.

Чам хапарланы автору Кациланы Хабуну атасы къумукълу эди. Ол эртте дуниясын алышып, Хабу Кёнделенде аппасы Къумукъланы Хажикъурманны къолунда ёсгенди. Аны бизни адабиятыбызгъа, журналистикабызгъа да салгъан къыйыны уллуду. Къырал анга сыйлы ат бермегенди. Алай аны таныгъанланы барыны да эсиндеди Хабу ана тилни къалай иги билгени, аны адамлыгъы, жазыучу фахмусу да. Ол 1935 жылда окъуна, анга жаланда онтогъуз жыл болгъанда, миллет басманы редактору эди. 1939 жылда уа Москвада экижыллыкъ тилманч окъууну бошап къайтып, ишин андан ары бардыргъанды. Таулула сюргюнден къайтхандан сора ол «Коммунизмге жол» газетни баш редактору болуп тургъанды.

Хабу «Жюрек къууанч», Ол «Жер жулдузлары» (эки кере), «Аланла, сизде уа не хапар?» атлы китапланы, «Мухаммат» деген романны, «Тау элде», «Жюрек неге жарсыйды?» деген повестьлени да авторуду.

Драматург, поэт Боташланы Исса, РСФСР-ни, КъМАССР-ни да искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, урунуу жолун Къыргъызстанда Опера бла балетни театрында тепсеучю болуп башлагъанды. Ол Фрунзеде къырал университетде къарачай-малкъар тепсеулени ансамблин да къурагъанды. Ата журтха къайтхандан сора уа алгъа миллет театрда администратор, ызы бла Сурат искусствону музейинде директор болуп ишлегенди.