Адам улуну ёмюрюне къошула барады

Пушкинде окъуйбуз: «Отоугъа 30-жыллыкъ къарт киши кирди». «Къарт къатыннга» - Татьяна Ларинаны анасына - 36 жылгъа жууукъ эди. Раскольников ёлтюрген къартайгъан саудюгерчи тиширыугъа 42 жыл толгъан эди. Бюгюнлюкде уа быллай жыл сан орталыкъгъа угъай, жашлыкъгъа окъуна саналады.

Алимле айтадыла: ахыр 100 жылгъа жашау ёмюрню  орталыкъ узунлугъу хазна къалмай битеу къыраллада да ёсгенди. Аны сылтаулары ачыкъдыла: медицина айныгъанды, социал жалчытыу да, цивилизацияны башха ахшылыкълары да. Игиликге ийнаннганла быллай оюмгъа келгендиле: айныуну тохтатыргъа жарамай эсе, адам улу да кёпден-кёп жашап барлыкъ болур.

Аны алайлыгъына юлгю да барды: 1990 жыл бла тенглешдиргенде, ЕС-ни къыралларында бусагъатда сегиз жыл чакълы бирге кёбюрек жашап башлагъандыла: 74,2 жылдан ол кёрюмдю 80,9 жылгъа дери кётюрюлгенди. Бу хал мындан арысында да алай  барса, ёмюрню ортасына европалыны орталыкъ жыл саны 90 жылдан озарыкъды, акъсакъалла уа 150-жыллыкъ белгини ётерикдиле. Бу жаны бла биологиялы ёлчемни ахырына алыкъа алай терк жетерик болмазбыз.  Былай алып айтханда уа, ол чек бармыды да?

Бу соруугъа америкалы биологла жууапла излегендиле. Къыркъ бир къыралда тинтиуле бардырып, быллай оюмгъа келгендиле: хазна къалмай хар жерде да адам улуну ёмюрю узайгъанды. Кертиди, биологиялы чекге дери алыкъа узакъды. Алай бу ариу илму оюмда магъана барды. Жашауну узунлугъу, тёреде болгъаныча, битеу жыл санлада ёлгенлени санап алай тергеледи. Былайда уа жашауну узунлугъу жаш адамланы араларында терк энишге тюше баргъанын эсигизге салайыкъ. Алай хурметли жыл саннга жетгенлеге къарасанг а, башха сурат ачыкъланады.

Ол алимлени бек сейирсиндиргенди. Белгили болгъан шартлагъа кёре, жюзге, аны къой да, жюз беш жылгъа жетгенлени араларында ХХ ёмюрде ёлюу тири азая баргъанды, аны себепли ала кёбюрек болгъандыла. Ол а медицинаны бла цивилизацияны башха ахшылыкълары бу жаны бла себеплик этгенлерини юсюнден илму оюмгъа келишгенди. Алай бираздан а бу жорукъ да ишлемей башлагъанды.

Иш а 110 жылгъа дери жашагъанланы саны ахырысы бла да ёсмегениндеди. Бу жаны бла рекорд 1997 жылдан бери алышынмагъанды, 122-жыллыкъ Жанна Калман жашаудан кетгенли бери. Америкалы алимле санагъанларына кёре, бусагъатдача болум сакъланса, мардадан кёп жашагъанла, 125-жыллыкъларына тюбегенле, жюз ёмюрге бир кере чыгъарыкъдыла.

Ол затланы тергеп, авторла, айтыргъа керекди, тарых эсеп этгендиле: адамны жашаууну узунлугъуну биологиялы чеги барды. Аны къой, ол чекге жетгенлени да билебиз. Андан да бег а башха шарт сейирсиндиргенди: бир ёмюрге жашауну орталыкъ ёлчемин бир бла жарым кереге кёбейтирге амал берген цивилизацияны уллу жетишимлери кёп жашагъанланы араларында ёлюуню аз эталмагъандыла.

Эсеп: анга жетерча энчи жангы технология амалла керекдиле, эм алгъа генетикада. Мында уа тинтиуле толу бардырыладыла, алыкъа жаныуарлада. Алай жангычылыкъла бир бирини ызларындан чыкъгъанлай турадыла. Генный инженерияны онгларыны болушлугъу бла алимле къуртланы, чибинлени, чычханланы жашауларын эки кереге кёбейталгъандыла. Быйыл а битеу дуния СМИ-леде 44-жыллыкъ америкалы Элизабет Пэрриш быллай сынауну ётерге хазыр болгъанын билдиргендиле. Хау, ол бек сейирсиндирген оноуду.

Алимлени асламысы быллай сынаула къоркъуулудула дейдиле, андан чыгъаргъа боллукъ болумла алыкъа тинтилмегендиле, жаныуарлада тинтиулени эсеплерин а адамда бардырыргъа ахырысы бла да жарамайды.

        Аны бла бирге уа

 Европалы къыраллада жашауну орталыкъ ёлчеми 80 жылдан аслам тарыхда биринчи кере болгъанды. Ол жети жылгъа жууукъ чакълы бирге кётюрюлгенди, 1990-чыда 74,2 жылдан башлап 2014-чюде 80,9 жылгъа дери ёсгенди. ЕС-ни запад къыралларында, орталыкъ ёлчем бла алып айтханда, адамла Ара эм Шаркъ Европаны къыралларындан эсе сегиз жыл чакълы бирге кёбюрек жашайдыла.

Экспертле Европаны жамауаты тири къартая баргъанына шагъатлайдыла. 1980-чи жыллада 65 жылдан таматала ЕС-ни инсанларыны 10 проценти бола эселе, 2015-чиде уа ала 20 процентни къурайдыла, 2060-чыда уа ол кёрюмдю 30 процентге ёсерикди. Россейде жашауну узунлугъуну орталыкъ ёлчеми 71,3 жылгъа жетгенди.

ВОЗ-ну тергеулерине кёре, адамны саулугъуну 20 процентин генетика къурайды, 25 процентин – экология, 15 проценти уа медицинаны айныгъанына кёре болады. Къалгъан 40 проценти уа адамны энчи жорукъларына, халине кёреди. Тютюнсюз, ичгисиз, жаулу азыкъсыз туруу эмда спорт бла кюрешиу, белгилисича, жашауну качествосун игилендиредиле, аны узунлугъуна да себеплик этедиле.

                                             

Бизни корр
Поделиться: