Жыйырмажыллыкълай къалгъанды

Алгъыннгы Совет Союзда, бизни тийреледе да урушну ачылыгъын сынамагъан  бир юйюр къалгъан болмаз. Къаллай бир жаш адам къайтмай къалгъанды ол кюйсюз къазауатдан деп, сагъыш этиучюме мен, жюрегим къыйналып. Къуру Махийладан окъуна ала онла бла саналадыла. Бизни тукъум а эрттегили болгъанлыкъгъа, алай уллу тюйюлдю. Кеси да Холамдан чыкъгъанды, ары уа урушдан сора киши  да къайтмагъанды… 

Махийланы Атабийни жашлары Муталип бла Магомет-Герий сакъал-мыйыкъ жибермеген эдиле. Жюнюснюкюле  Хадис бла Магомет, Мытайныкъыла Осман бла Салих, Жашауну жашы Идрис да алай. Ол бушуу тизмени андан ары бардыргъан бек къыйынды, андан эсе, барысы да  жаннет ахлулары болсунла деген бла чекленейим!  

Болсада тукъумумдан бир жашны юсюнден а билгеними хапарламай болмайма. Урушдан хапар айтырыкъла аздан-аз бола барадыла, аны себепли биз аладан не къадар кёп эшитирге, эсибизге жыяргъа керекбиз, сабийлерибизге, туудукъларыбызгъа да билдирирча. Бу суратда ариу жашха бир къарагъыз. Сизге ол танышча кёрюнюр неда урушдан къайтмай къалгъан жууукъ адамларыгъыздан бирине ушатыргъа да болурсуз. Нек эсе да, мен ол жылладагъы жашла бир бирлерине ушагъан сунама. 

Суратдагъы жаш Жамалды, Махийланы Къарабийни бла Кючмезланы Жулдузну гитче уланлары. Жууукъ-ахлу да жашчыкъ гитчелигинден да эсли болгъанын айтыучу эдиле. Ол окъургъа бек сюйгенди, дерслерин женгил этгенди, билгенин унутмагъанды. Чёрчек,хыпыяр болгъанлыкъгъа, киши бла тюйюшген адети болмагъанды, тенглерин ызындан тизе билгенди.Устазла да аны бек махтагъандыла, кёрюрсюз,бу сейирлик адам болмаса, дегендиле.  

Эллилери уа Жамал, жаз башында таулагъа кетип, къалияр жыйып келип, аны юлешиучюсюн, кюз артында да тапхан битимлеринден башхалагъа бермей къоймаучусун эсгериучю эдиле.  «Бек-Болатны туудугъу тюйюлмюдю!»-дегендиле ала, Жамалгъа къарап.

Ол  Ленинчи  городокга окъургъан киргенде да, къуру ахлулары угъай, къоншулары иш да къууана эдиле. Сабийле да андан юлгю алыргъа кюрешгендиле. «Уллу болсам, Жамалча, садакъ ишлерикме да,башхаланы  илишан атаргъа юйретирикме»,-деп бирлери, «Школгъа барсам, мени Жамал окъутурукъду»,-деп башхалары.

Уруш башланнганын ол преподавательлеринден эшитгенди. Ол заманда кёплерича, душман бек терк ууатылырына бир ишеги жокъ эди. Фронтха эки тамата къарындашы –Мамаш бла Дадаш- бир бири ызларындан кетдиле. Алагъа отуз жыл да толмагъан  эди,бирини эки жашчыгъы, башхасыны да –къагъанагъы.  «Сиз ёсюп уллу болгъунчу, аталарыгъыз къайтып келликдиле»,-дей эди Жамал, къарындашларындан туугъанланы ёрге ата. Аны эслеп эсинде да жокъ эди ала энди аталарын кёрмезликлерин. Къарындашларындан туугъанладан бири уа –Зейтун- кесини уланына аны атын атарыгъын да билмегенди ол.

Къарындашындан туугъан башха жашны туудугъу уа –Албий- Жамалны къабырын кёп излеп табарыкъды (ол 1943 жылда ёлгенди эмда Туапсе къатында асыралгъанды).  Къарындаш къабырлада таш плитада Жамалны да тукъумун кёргенини юсюнден айта туруб окъуна, аны кёлю толады. 

Энди Албий ол жерлени терк-терк жокълайды, анда архив-излеу иш бла кимле кюрешгенлерин, къабырлагъа,эсгертмелеге да кимле къарагъанларын биледи, ала бла тюбешеди, ыразылыгъын билдиреди. Хар баргъанындан татлы затла элтип, сабийлеге, абаданлагъа да юлешеди, таулулада ол адет болгъанын ангылатып.

Жамал фронтха олсагъат тюшюп къалмагъанды. Къадалып кюрешгенди  мени урушха ийигиз деп, алай жаланда 1941 жылны ахырында, жыл санына къошхандан сора, кеталгъан эди кеси ыразылыгъы бла. Андан аскер училищеге жибередиле, аны къысха заманны ичинде бошап, жаш офицер фронтха тюшеди. Атасы бла анасы, анга письмо жазсала, тамата къарындашлары Мамашдан бла Дадашдан хапар билмеймисе,эллиледен а адам иш кёргенмисе, деп соруучу эдиле. 

Ол бир жол Бабаланы Солтаннга тюбегенин, аны бла сау кечени ушакъ этгенин, эллилерини гитчесин, уллусун да санап чыкъгъанларын письмоларындан биринде жазгъан эди. Ол тюбешиуню  артда Баба улу да кёп кере эсгергенди.
Кёчгюнчюлюкню жылларында ата-анала жашларыны письмолары аланы биргелерине болмагъанларына артыкъда бек ырыслагъандыла. Ала ючгюл къагъытла юйлеринде болсала, жашлары сау къайтырыкъ суннгандыла.