Тюзлюкню таукел жакъчысы Къабарты-Малкъар Республика къуралгъанлы 100-жыллыгъына

  Ахшы тюрлениулени башламчысы

Россейде Романовлары патчах тахталарындан тайдырылгъанларында, дуния терк тюрленип башлайды. Шимал Кавказда миллет, жер эм культура вопросланы тамамларгъа онг чыгъады. Магомет Терк халкъланы 1918 жылда 16-чы февральдан 15-чи мартха дери баргъан экинчи область съездлеринде малкъар делегациягъа башчылыкь этеди. Мында таулуланы жер бла байламлы вопросларын тамамлаугъа бир атлам этдирген «Жерни социализациялауну юсюнден» закон къабыл кёрюлгенди, аны Эней улу бек магъаналыгъа санагъанды. 

Съездде Терк область РСФСР-ни къауумунда автоном республикагъа саналгъаныны юсюнден оноу этилгенди, тюрлю-тюрлю миллетлени бла партияланы келечилеринден коалиция правительство къуралгъанды. Энейланы Магомет да ары киреди. Андан сора да, аны жерчилик бла байламлы къуралгъан магъаналы секциягъа айырадыла.

1919 жылны ахырында Кавказ край комитетни буйругъу бла ол Дагъыстаннга партия эм совет ишни бардырыр ючюн эмда деникинчилеге къажау партизан кюрешге башчылыкъ этер ючюн барады. Сермешлеге къатышады, агитация ишни да бардырады. 1920 жылда уа анда къуралгъан ревкомну келечисине айырылады, алгъа халкъгъа билим бериуню бёлюмюне, артда басма бёлюмге башчылыкъ этеди, андан сора председательни орунбасары болуп ишлейди. Исламны жорукъларын, таулуланы адет-тёрелерин, халкъланы араларында жюрютюлген къумукъ тилни да билгени анга не тюрлю къыйын ишлени да терк тамамларгьа онг бергендиле.

1920 жылны жайында Энейланы Магомет Нальчикге къайтады эмда шахарны  ревкомунда билим бериуню бёлюмюне башчылыкъ этеди. Бу ишге ол уллу къыйын салады. 1921 жылда РКП (б)-ны Нальчик округуну органларында ишни къурайды. Ол кезиуде уа ол къыйын, бир бирледе уа ыспасы-бюсюреую болмагъан ишге саналгьанды. Партияда нёгерлери аны ангыламагъан кезиуле да кёп болгъандыла.

Малкъар округну таматасы

1921 жылда Нальчик округ экиге бёлюнеди: Къабартыгъа бла Малкъаргъа. Ала экиси да Тау республикагъа киргендиле. Ол ишге Эней улу да уллу къыйын салады. Малкъар округну Советлерини биринчи съезди аны окрисполкомну председателине айырады. Ол жыл апрельни аягъында Тау АССР-ни Советлерини учредитель съездинде Магомет Советлени Тау Ара толтуруучу комитетине эмда РКП(б)-ны Тау область комитетини келечисине айырылады, Малкъарны экономикасын эм культурасын айнытыуну вопросларына энчи эс бурады.

Къабарты-Малкъар 1922 жылда бирикгенден сора, Эней улу ол иш тап къуралып барыр ючюн, кючюн-къарыуун аямай, къаты кюрешеди. Аны автоном областьны Ара Комитетини председателини орунбасарына саладыла.

Совет къурулушну вопросларын ол, хар заманда болуучусуча, къолгъа къаты алады, халкъгъа бек алгъа билим керек болгъанын, аны саулугъу ючюн къайгъырыуну магъаналылыгъын ангылап, жарыкъландырыуну, саулукъ сакълауну органларын къураугъа артыкъда уллу эс бурады. Ол кезиуде Энейланы Магомет Север Кавказны халкъларыны келечилерини араларында бек билимли эм къолундан да келген къырал башчыладан бирлери болгъанды. РКП (б)-ны Юг-Восток бюросуна жиберилген документледен биринде аны 1923 жылда жазылгъан партия характеристикасы барды. Анда былай айтылады: «Башха жерли халкъланы бек кючлю къуллукъчуларындан бири...»

Чеченлиле школгъа сабийлерин жаланда аны ючюн ийгендиле

1923 жылны ахырында РКП (б)-ны АК-сыны Юг-Восток бюросу Эней улуну автоном Чечен областьха жибереди: анда ол эки жыл ишлейди, РКП (б)-ны Чечен область къурау бюросуну секретарына айырылады. Анда партия иш артыкъда къыйыннга саналгъанды, болгъаны да алай эди. Алай тюз жол табаргъа, аны жашауда бардырыргъа тамамлагъан иши магъаналы болгъанына чексиз ийнаныулугъу, ол кеси оноу этген адамлагъа сакълыгъы да себеплик этгендиле. Акъыллылыгъы, таза ниетлилиги, эслилиги, адежлиги ючюн да Чеченде аны уллу намысы жюрюгенди. Ол кесини юлгюсю бла айтханыны тюзлюгюне башхаланы ийнандырып, ишин алай бардыргъанды. Адамны ол ышанларын а Кавказда не заманда да сыйлы кёргендиле.

 

Эки жылны ичинде ол бир да болмагъанча кёп зат этгенди. Партия организацияланы билимли кадрла бла кючлендиргенди, шахарда нефть чыгъарыугъа чеченлиле да къатышыр, устазланы хазырлар ючюн, бир къауум мадарла этгенди, школла, больницала салдыргъанды. Аны башламчылыгъы бла Грозный шахарда таулу къызлагъа школ-интернат ачылгъанды. Чеченлиле ол школгъа кеслерини сабийлерин жаланда аны Эней улу ачханы ючюн ийгендиле. Ол алагъа аманлыкь излемегенине ала толу ийнана эдиле. Даражасы бек бийик эди. Къарты, жашы да сюйгенди аны, анга хурмет этгенди. Ала аны башчыныча, къуллукъчунуча угъай, шуёхларыча, къарындашларыча кёргендиле.

Москвада окъуу

1925 жылда декабрьде Энейланы Магометни Москвада Коммунист академияда марксизмни экижыллыкъ курсларына жибередиле. Анда ол философланы, марксизмни классиклерини чыгъармаларын, историяны, политэкономияны къадалып окъуйду, француз тилин игилендиреди, немис, ингилиз тиллеге юйренеди. Артда ишинде хайырланыр мурат бла билимин ёсдюргенлей турады. 

Курсланы бошагъандан сора Дондагъы Ростовда партияны Север-Кавказ крайкомуна жибериледи. Анда аны край миллет Советни председателини орунбасарына эмда жууаплы секретарына саладыла. «Революция и горец» деген журналны Дондагъы Ростовда иш бла байламлы редактору Ислам Къарачайлы аны юсюнден былай жазгъанды: «Бизни, аны таныгъанланы, артыкьда бег а бу тизгинлени жазгъан адамны, не зат сейир этдиргенди десегиз, аны культурасыны, политика билимини тохтаусуз ёсгенлери, аны иш сынамыны дайым да байыкълана баргъаны... Аны намыслылыгъы, эслилиги, революция иши, партия ишге, ишчи классны, унукъгъан халкъны сейирлерине кертичилиги уа ким да юлгю алырча эдиле».

Зарлыкъны ууу

Магометни бек кёп этер мураты болгъанды: крайны тап халгъа келтирирге, аны экономикасын аягъы юсюне салыргъа. Ол дунияны тюрлендириуге, аны бютюн иги этиуге юлюшюн къошаргъа сюйгенди, алай эталлыгъына базыгъанды. Игиликге, ахшы муратлагьа ийнаннганлай къалгъан адам эди. Алай жашау ол суннганча болмагъанды, анга жан аурутмагьанды. Дунияда зарлыкь, огъурсузлукъ, кёзбау, аманлыкъ сакъланнгандыла. Аны да болгъандыла душманлары, зарчылары да. Магометни тюзлюк, кертилик тохташырына ишеклиги кючлене башлайды. 1928 жылда 27-чи августда ол ажымлы жоюлгъанды. Жашау анга сынатхан къыйынлыкъланы аллында ол бир заманда да тобукъланмагъанды, ёлюм бла бетден-бетге аз тюбемегенди. Алай бир затха чыдаялмагъанды: билимсиз, бетсиз адамланы хорлагъанларына.

Энейланы Магометни инсанлыгъыны, жашаууну юсюнден къаллай бир айтып турсанг да, кёп боллукъ тюйюлдю. Аны юсюнден жазылгъан а бек аз этгенди. Ингушлу литератор Ахмед Мальсагов анга «Звезда над Эльбрусом» деген повестин атагъанды. Ол басмада эки кере чыкъгъанды. У.А.Улиговну бла Д.В.Шабаевни «Ала Совет власть ючюн кюрешгендиле» деген жыйымдыкъларында аны юсюнден къысха очерк барды. Дагъыда бир-эки статья чыкъгъанды.

Чексиз уллу даража, жарыкъ фахму

Жашауу къысха болгъанлыкъгъа, ол кёп зат эталгъанды. Магометча адамла аздыла. 1920 жылда Востокну халкъларыны Бакуда бардырылгъан биринчи съездини делегатына айырылгъанды. 14-чю декабрьде аны 27-чи делегаты бла бирге РКП (б)-ны АК-сыны Политбюросуну жыйылыууна чакъырылгъан эди. Анда Ленин сёлешгенди. СССР-ни Советлерини 2-чи эм 3-чю съездлерини делегаты болгъанды, аны ары Чеченни партия организациясы жибергенди. 1924 жылда РКП (б)-ны 13-чю съездине къатышханды. 14-чю Битеусоюз партия конференцияны делегаты болгъанды, СССР-ни Ара толтуруучу комитетине келечиге кандидатха айырылгъанды, партияны Север-Кавказ крайкомуну келечиси болгъанды. 1925 жылда 28-чи стрелковый тау дивизияны 62-чи стрелковый полкуну 1-чи ротасыны сыйлы къызыл аскерчиси деген ат аталгъаны уа аны халкъны арасында сыйы-намысы жюрюгенине шагъатлыкъ этеди.

Магомет фахмулу адам болгъанды. Ол «Интернационалны» малкъар тилге кёчюргенди, малкъар тилни алфавитин къурагъанды, ол 1924 жылда басмаланнган эди. Алай эртте ёлюп кетмесе эди, андан да кёп зат этерге боллукъ эди. Жашаууну ахыр жылларында ол математикагъа, техника илмулагъа уллу эс буруп башлагъан эди, граждан инженерлени институтунда окъургъа умут эте эди. Не медет, аны кёп муратлары толмай къалгьандыла. Болсада аллай къысха заманнга аллай бир иш этген бир адамгъа асыры кёп окъунады.

 

 

 

 

Асланбекланы Х.
Поделиться: