Чёпе

... 1904 жыл. 27-чи январь. Японияны кемелери Порт-Ар­тур тийресинде тургъан орус кемелеге чабыууллукъ этип, кёп заран саладыла. Алай бла башланнган эди орус-япон уруш. Бек уллу сермешле Маньчжурияны тийресинде бардырылгъандыла.

Кюнчыгъышда бардырылгъан къаугъаны жели Нальчикге да мычымай жетгенди. Март айны аллында Нальчик округну таматасы полковник Михайил Андреевич Страхов Малкъарны, Къабартыны эл старшиналарына урушха кеси ыразылыкълары бла къатышыргъа сюйгенлени чакъыргъанын телеграммала бла билдиреди. Телеграммада ол адамла саулукълу, кеслерини да жыл санлары 21-40 болургъа кереклисини юсюнден айтылгъанды. Аман къылыкълыланы неда осал ишге къатышханланы урушха алмагъандыла. Хар адамны да юсюнде тийишлисича кийими, белинде къамасы, жарагъан аты болургъа керек эди.

Орус-япон урушха къатышыргъа may элледен 14 адам чыгъады. Ол санда Орусбийланы Чёпе. Хапарыбыз да аны юсюнденди. Хапарымы башлардан алгъа, алай тюзюрек болур, аны атасыны бла анасыны юслеринден айтыргъа тийишли сунама.

Адилгерий

Орус патчах Кавказны бийлегенден сора, XIX ёмюрню экинчи жарымында, мында жашагъан бир-бир миллетлени араларында чекле тохташдырылгъандыла. Орусбийлары бла сван гинязла Дадашкелианийлени араларында, Бахсан ауузда уллу жайлыкъла ючюн даулаш баргъанды. Патчахны адамлары ол ишге къарагъан заманда Орусбий улуна да соргъандыла, чек къалайданды деп. Ол а былай айтып, къойгъанды: "Эки миллетни араларын таула бёледиле. Чек да аны юсю бла барады. Тауланы ары жаны - сванлыланы, бери жанлары уа - таулуланы”, - дегенди. Болсада пат­чахны адамлары ол жерлени сванлы гиняз Мырзакъан Дадашкелианийге ётдюрюрге деп оноу этедиле. Ол жайлыкълада уа бир ненча минг къой жайда кечинип болгъанды. Жерни багъасын а таулула биле эдиле...

Ол заманда Орусбийлары жыйылып, жерни ычхындырмазгъа амал излеп башлайдыла. Жер кертиси бла да таулуланыкъы эди. Дадашкелианийле уллу бийле эдиле. Орус патчах аланы кеси жанлы этер ючюн, бир зат бла алдайым деп, ол жерни алагъа ётдюрюрге андан оноу этген эди. Мырзакъанны уа Салдатхан деп эгечи болгъанды. Сора тукъум таматала жыйылып, аны Орусбийлагъа алып, ол сылтау бла уа жерлени сакъларгъа деп келишедиле.

Салдатхан акъылы, билими да болгъан ариу тиширыу эди. Анга да тийишли адам керек эди. Сайлау Адилгерийде тохтайды. Ол Уллу Исмайылны жашы Чёппелеуден тууады. Орусбий улу да чырайлы адам болгъанды. Къыз да, аны бир кёргенлей, жаратады. Эки жаны да келишип, Салдатхан бла Адилгерийни бир юйюрлю этедиле.

Дадашкелианийле сыйлы гинязла эдиле. Ала Орусбийладан бийик болгъанлары себепли, киеу алада жашаргъа керек болады. Адилгерий Сванетияда къалады. Энди барыбыз да билгенликден, таулула муслийманладыла. Ол заманда уа дин бютюнда кючлю эди. Хапар XIX-чу ёмюрню экинчи жарымыны юсюнден барады. Адилгерий да дин ахлусу адам эди. Шериатны жорукъларын тийишлисича тамамлагъанды. Сванлыла уа христианлыладыла. Ала да кеслерича динлерин жюрютгендиле. Жангы къошулгъан адамны да христиан диннге бурургъа деп, таукел боладыла. Алай бла киеуню боюнуна таш жор тагъадыла.

Кюнлени биринде, Адилгерий жорну да черекге быргъап къачады. Тардан ётген жерде жетип, тутуп аны артха къайтарадыла. Эртте-кеч болса да, жаш журтуна кетеригин ала ангылайдыла. Биринчи сабийинг туугъунчу къал, деп тилейдиле андан.

Биринчи сабийлери къыз болады. Андан сора ала Бахсаннга кёчедиле.

Жаннетхан

Бахсан аузунда сванлы келиннге Жаннет­хан дегендиле. Таулула анга бек хурмет этгендиле, ариу кёргендиле. Адилгерий бла аны бир жашлары бла тёрт къызлары болгъанды. Таулу жашдан бла эбизе къыздан сабийле аламат ариула болгъанларыны юсюнден хапар бюгюн да жюрюйдю. Ала Нальчикде юй алып, анда жашап тургъандыла. Жаннетхан муслийман адетлени жюрютгенди. Алай динин а алышмагъанды. “Мен Ислам динни бек сюеме, жарата- ма, алай кеси диними алышсам, тау артында къарындашымы сыйы тюшерикди”, - деп унамагъанды. Ёлген да Нальчикде этгенди. Жаннетханны асыраргъа Тау артындан 100 адам келген эди. Биринчи кюн къара, экинчи кюн акъ кийимле кийгендиле ала. Тёрелери алай эди. Ёлюкню жуугъаннга уа ууучха сыйынмагъан бир алтын бергендиле. Ол адам Жаннетханны жуугъанда, аны чачында алтын жор тапханды.

Осуятына кёре, Жаннетханны Огъары Бахсанда асырагъандыла. Болсада, тау артындан жууукълары келип, кече бла къабырны къазып, ёлюкню алып кетгендиле. Дадашкелианийле къайда ёлген адамларын да журтларындагъы тукъум къабырларында бастырып болгъандыла. Бу жол да ёлгенни осуятындан эсе, тукъум тёрелерин бийик кёргендиле.

Адилгерий а къатынындан эсе алгъа ёлгенди. Бу эки адамны хапары алай бла бошалады. Аладан тёрт къыз бла бир жаш къаладыла. Жашны аты Чёпеди. Мындан ары хапарыбыз да аны юсюнденди.

Чёпе

Башында айтханыбызча, Орусбийланы Адилгерийни жангыз жашы Чёпе 1904-1905 жыллада бардырылгъан орус-япон урушха къатышхан жашларыбыздан бириди.

1904 жылда 3 апрельде урушха барыргъа ыразылыкълары болгъанла Нальчик­де жыйыладыла. Ол кюн патчахха керти- ликге ант этедиле. Анда Малкъардан, Дюгерден, Ингушетиядан, Чеченден, Къабартыдан урушха барлыкъла Прохладнагъа келедиле. Аладан Терк-Къобан полк аскер бёлюм къуралады.

Аскерчилеге керохла бла бешатар ушкокла бередиле. Андан сора да, айтханыбызча, хар бирини да белинде къамасы эм узун бичагьы болгьанды. Алайдан жашла урушха кетгендиле.

Жарсыугъа, таулу жигитлени юслеринден кёп къагъыт сакъланмагъанды. Болсада ала барысы да къызыу сермешлеге къа- тышхандыла. Этген жигитликлери ючюн сыйлы саугъалагъа да тийишли болгъандыла. Алтаулан а патчахны бийик аскер ор- денлериндён бири - Георгийни жору - бла саугъаланнгандыла. Ала бу адамладыла: Чегемден Келеметланы Къаншаубий, Ауши- герден Абайланы Зулкъарний, Кёнделенден Акъайланы Жюнюс, Бызынгыдан Чочайланы Эшеу, Огъары Малкъардан Асанланы Хажимурат бла Заммайланы Алий.

Тогъузунчу февральда, 1905 жылда къы­зыу сермешлени биринден Орусбий улу Чёпе къайтмай къалады. Къазауатдан да къайтмай, жесирге тюшгенлени санында да ол табылмагъанындан сора, аны ёлген сунуп къойгьандыла.

Болсада Орусбий улу Орус-Япон урушдан сау-саламат къайтханды. Келгенлей, бираздан Огъары Малкъардан Шаханланы Таукъанны къызы Жан бла юйюр къурагъанды. Аланы алты сабийлери болгъанды. Чёпе 1915 жылгъа дери Тёбен Бахсанны старшинасы болуп тургъанды. Онсегизинчи жылда уа жамауат аны элни комиссарына айыргъанды.

Орусбий улун биринчи кере 1927 жылны апрель айында тутхандыла. Ол заманда Чёпе орта къолайы болгъан эллиге санала эди. Аны жети ийнеги, эки жыйырма къою, эки да эшеги болгъанды. Алай болгъанлыкъгъа, Орусбийлары бий тукъумгьа саналгъандыла. Чёпени тутханларыны да баш сылтауу, баям, аны бий улулугъу болур эди. Нек дегенде, совет власть келгенде, Орусбий улу аны жанлы эди. Алай болмаса, аны элни комиссарына да айырлыкъ тюйюл эдиле. Акъла келгенде уа, аладан бугъуп, тауда малчыла бла тургъанды.

Совет властьха зараны жетмегенликге, аны жиберирге деп тутмагъан эдиле. 1927 жылда, биринчи июльну кечесинде, Край- Тройканы оноуу бла Орусбийланы Адилге­рийни жангыз жашы Чёпе, Орус-Япон уруш­ха къатышхан жашларыбыздан бири, или- шаннга салынады...

Сабийлеринден а алыкъа акъылбалыкъ болгъаны уа жокъду. Тюз да ачдан ёлгенлей, бир къызы бла эки жашчыгъы ёледиле. Аланы туугъан эллеринде асыраргъа окъуна къоймайдыла. Заюково элде басдырыргъа тюшеди. Аланы уа кимге заранлары жетген болур эди? Адамы тутулгьаннга уа, ол заманда болушургъа хазна адам базынмагъанды.

Бу юйюрню къыйынлыкъ кёрюую аны бла бошалмагъан эди. 1935 жылда сау къалгъанлары, Чёпени юй бийчеси Жан бла юч жашы: Мурат, Аныуар эм Тенгиз Орта Азиягьа кёчюрюледиле. Аланы юслеринден да айтырбыз. Ол да энчи хапарды.