Чынтты патриотланы ёсдюре

Нальчикде Байсолтанланы Алимни атын жюрютген 19-чу номерли орта школда краеведенияны «Аяз» деген клубу  иги кесек заманны жетишимли ишлеп келгенди. Анга башчылыкъны  кёп жылланы ичинде устаз, педагогика илмуланы кандидаты Жансуйланы Солтанны къызы Золотарева  Ирина этип тургъанды. Аны  башламчылыгъы бла сабийле тау эллеге барып, анда урушда, кёчгюнчюлюкде  ёлгенлеге ишленнген эсгертмелеге къарап, тёгереклерин тазалап, эсгертме болмагъан жерлеге уа ташла орнатып, документле жыйышдырып тургъандыла. Бу ишге окъуучуланы ата-аналары, шахарчыла, эллиле да иш бла, сёз бла да себеплик этгендиле. Ирина Солтановна ол мектепден кетгенди, аны бла бирге  «Аяз» да ишин селейтгенди. Ирина Солтановнаны  кёп жылланы ичинде мектепде тамамлагъан жамауат  ишлерини юсюнден ол школда  талай жыл мындан алгъа окъуп чыкъгъан Солтанланы Расул хапарлагъанды.

-Ирина Солтановна кесини ишине къаны-жаны бла да берилген адам эди. Туугъан жерибизге сюймеклигин ол бизге, сабийлени акъылларына  сингдирирге итиннгенди. Аны ол сезими бек уллу болгъанды, - дейди Расул.

Расулну ол сёзлеринден сора, мен Ирина Солтановна бла  тюбешип, ушакъ этгенимде, ол ишни къалай тамамлагъаныны юсюнден соргъанма.

-Ёсюп келген тёлюню Ата журтубузну сюерге, анга  кертичи болургъа юйретиуге къайсы устаз да энчи магъана берирге керекди. Мен  школчуланы  урушну кезиуюнде сермешле баргъан жерлеге ма аны ючюн элтип айланнганма.Тарыхны кёп ачы шартлары болгъанын эсде тутаргъа, аны унутургъа жарамагъанын да  алагъа дайым айтып ангылатыргъа  керекди. Уруш баргъан жерлеге элтип хапар айтсанг, ол зат аланы эслеринде бютюн бек къалады. Сёзсюз, малкъар халкъ кёп къыйынлыкъ сынагъанды. Аны  кёчгюнчюлюгюню, жерлешлерибизни  урунууда, искусствода,  маданиятда жетишимлеринден материалла жыя, «Жилтинден ёртен  къабынады», «Бир адам да унутулургъа керек тюйюлдю», «Жарыкъ жашау ючюн жан бергенлени эсге салыу» деген походланы  кёбюн къураргъа тюшгенди. Манга  себепликни  ата-анала, башха устаз коллегаларым да этип тургъандыла.

Ата журтлары ючюн жан берген жигитлени бизге белгили болмагъан къабырлары алыкъа да  кёпдюле, - дейди андан ары Ирина Солтановна.  –Жаш краеведле аланы юсюнден материалла жыяргъа керекдиле. Чехли патриот Юлиус Фучик ёле туруп былай жазгъанды: «Унутмагъыз! Шуёхланы, душманны да унутмагъыз. Эркинлик ючюн, сизни ючюн жан бергенлени юсюнден, ашыкъмай, тынгылы хапарла жыйыгъыз…». Бу сёзле  краеведни программасы болургъа керекдиле. Бизни да  ишибизни  ёзеги эдиле ала. Жыйышдырылгъан материал зыраф болмай хайырланылыр ючюн, школлада мюйюшле, музейле къураргъа тийишлиди деп, алай къарайма, - дейди ол.

Андан сора да устаз  школчула бла краеведение иш  бюгюн  башланмагъанын чертип, быллай  шарт  келтиргенди: 1967 жылда Нальчикде 8-чи номерли орта школну жаш туристлери республикада сабий экскурсия –турист станцияны кружок башчысы  Татьяна Игонинаны башчылыгъы бла Минги тауну тийресинде Уллу Ата журт урушну кезиуюнде сермешле болгъан жерлеге походха баргъандыла. Ала, къан жухланы, бугъейлени юслери бла ётюп, токъсан килограмм ауурлугъу болгъан сын ташны Азаугъа, 3268 метр бийикликге чыгъарып, тауларыбызны жаудан къоруулай ёлген белгисиз аскерчини къабырына салгъан эдиле.

Андан сора уа кёп да бармай, жай айладан биринде, Тонгуз-Орунну кюнлюм жанында совет офицерни ёлюгю табылгъан эди. Турист жашчыкъла бла къызчыкъла ёлюкню сюеклерин ауушдан кёлге баргъан къой жолчукъну къатында асырагъандыла.

Школчуланы «Аяз» деген клубу ма ол ахшы тёрени мен андан кетгинчи  тирилтип  бардыргъанды. Краеведениени республикалы слётларына да анга жюрюгенле тири къатышып тургъандыла. Аллай слётла  бир ненча кюнню баргъандыла. Алда школчула жыйышдыргъан материалладан кёрмючле къурагъандыла, артда эришиуле башланнгандыла. Сабийле череклени юслери бла кёпюрле этип ётерге, тау жолла бла терк барыргъа, жыжым бла къаягъа мычымай ёрлеп тюшерге, илишан атаргъа, чатырны терк сюерге, от тиргизип,  сууну къалгъанладан алгъа къайнатыргъа да юйреннгендиле. Ол затла бары да,  жашай баргъанда  кимге да хайырлыдыла. Адам аз тюрлю затха тюбемейди жашауунда. Бютюнда бег а  ала жашлагъа керекдиле. Аллай затланы  жетишимли эталгъан школчула , окъуу юйлеринде  краеведение музей да къурагъандыла. Бек гиртчиле, тириле, музейлеринде кёп эмда сейирлик материалла жыйышдыргъанла Битеуроссей  эришиулеге къатышыучу эдиле.

-Анга тюшер ючюн а, тынгылы  хазырланыргъа керек болгъанды, - дейди устаз. – «Жилтинден ёртен къабынады» деген битеуроссей походну программасы бла шагъырейленип, походлагъа баргъан заманда: «Къабарты-Малкъар Уллу Ата журт урушну жылларында», «Кёчгюнчюлюк», «Къабарты-Малкъар, - тюнене, бюгюн», «Къабарты-Малкъарны жазыучулары, поэтлери, культураны къуллукъчулары» деген эмда башха  темалагъа материалла, суратла, документле,  дагъыда алагъа ушаш затла  жыйышдыргъандыла. Ала уа бир заманда да, бир жерде да басмаланмагъандыла. Магъаналары бла сейирликле болгъандыла, - дейди Ирина Султановна.

-«Аязны» жаш краеведлери иги кесек материал жыйышдыргъандыла. Биз  аланы жарашдырып, белгилери болмагъан шартла да тюбегенлери себепли, ала бла да архивледе, элледе ишлерге тюшгенди. Болсада бюгюнлюкде да  алыкъа белгили болмагъан шартла бардыла. Биз башлагъан ишни  башхала андан ары бардырсала, бек ыразы боллукъбуз,-деп бошагъанды  хапарын Жансуйланы Ирина.