КЮН ЖАУУН НЕДА КЪАРТ СЮРЮУЧЮНЮ ЖЫРЫ

Сафариятны «Кюн жауун» деген китабы эпика поэмады. Ол жыйырма бла бир кесекден къуралгъан аламат хапарды. Хар кесеги – жашау бети. Автор, сабийлигин эсгере, аны юсю бла саулай халкъыбызны кёчгюнчюлюкде жашауун суратлайды. Азияда, къыргъыз элинде  жашай эди къызчыкъ. Ол, жер юйлени башларында чакъгъан къызыл гюллени жыя, жел къакъгъанда, аланы къызыл чапыракъчыкълары отха, баугъа, илипиннге тюшгенлерине къарайды, кюлден чыкъгъан гыржын кибик, кюн жер тюбюнден алай чыкъгъанына къууанады:

Нечик игиди бу жерде туугъан!
Туугъан элим –
Мени туугъан жерим!

 
Алай башха ауазла эшитиледиле:
 
– Угъай! Сени туугъан жеринг
Кавказды, Кавказ!.. –
Жарлы сабий, киши жерде туугъан,
Тойгъан жерин туугъан жери суннган!..

 
Ишден, сагъышдан арыгъан адамла мудах эдиле. Аланы жаралары ачыгъангын  къайдан билсин сабий?! Ол да, къарындашчыгъы да кюлде, юзмезде уллу юйле, журтла, бийик таула, гара суула… - жомакъ Кавказны ишлей эдиле. Жел а, жетип, буза эди … Алай жашай эдиле адамла: сюрюучюле, сабанчыла…
 
Къыргъыз элде къарт сюрюучю жашай эди,
Кёкден эннген файгъамбаргъа ушай эди…
Къарт сюрюучю сыбызгъысын согъа эди,
Эки кёзю жилямукъдан тола эди…
Ачый эди эки кёзю, ауруй эди:
Къарт сюрюучю таулу эди, таулу эди…
Ала-Тоодан Минги таугъа бара эди –
Жюрегинде ол жол – ачыкъ жара эди…

 
Ма быллай, файгъамбаргъа ушагъан, сюрюучюню нарт айтыугъа ушагъан керти жомагъына тынгыласанг, Ата журтунгу, алыкъа кёрмесенг да, танымай, сюймей къалай къалыр эдинг?! Эрттегили жырлагъа ушата эди сырын ол къарт.

Къартны жыры, игиликге, тюзлюкге ийнаныргъа сюйген, жаралы болуп, киши жеринде кюйген къанатлы эди. Аны эшитген къызчыкъ, уллулача, мудах болуп, жерге къарагъаны сейирмиди, алыкъа акъылынг ангыламагъан затла сен туугъунчудан бери къанынгда жашап турсала?
 
Ой-хой, Минги тауну уа чыран бузунда жатады, дейдиле,
Ичи бузуллукъ, ауузу бузуллукъ Къара Желмаууз!
Ой-хой, Желмауууз кючюн бизге кёргюзтдю –
Нартны жерин, саулай алып, ёрге кётюрдю, –
Башха жерге кёчюрдю, – Отубуз ёчюлдю…
Ой-хой, жигитлери – къазауатда, урушда,
Юйде къалгъан тиширыула, жаш-къушла                                      
Къалгъандыла жаппа-жангыз кеслери.                                               
Ма алагъа киши болгъан терс эди, ой, терс эди…»

 
Былай эди къарт сюрюучюню сыры, тюшю, кюню, жомагъы, кертиси да. Аны сыбызгъысы эте эди таулуланы жиляуларын.

Киши жеринде тургъанда да таулула урунуу хунерлери бла атларын иги бла айтдыргъандыла. Ол затха шагъатха Сафариятны поэмасында кёп тизгинле бардыла. Алай «Кок-пар» оюнда таулу жаш Мусса хорлагъанда, къалай къууана эдиле таулула! Ол, бош хорлам угъай, – биз да адамбыз деген ёхтемлик эди. Бу оюнда кишиге оздурмаучу Къамичибек окъуна сейир этеди:

– Кесими тауларымда
Атамдан туугъанлагъа
Оздурмагъан – хорлатдым
Таулугъа! – дейди.

Жигитлик, ётгюрлюк, батырлыкъ, иш кёллюлюк къайда да бирча сыйлыдыла. Арбазда тал чыбыкъдан чалы эшеди ата – бахчагъа буруу керекди. Ызы бла юйдегисине – четен, малына – куудуш, къызчыгъына уа – сыбызгъы. Чий чыбыкъдан. Къабугъун сыдырып. Юфгюргенлей, согъуп башларча. Къалай къууана эди къызчыкъ атасы-анасы юйде болгъанларына! Анасы бла кийизлени, тёшеклени кюннге атдыла. Амалсыз кюнде къамишден этилген жастыкъланы ичлерин къотарып, тауукъ тюк къуйдула. Юйню акъладыла, «сары жаудан сыйдам» балчыкъ бла тюбюн сюртдюле.

Къалай ариу ийис этеди
Жангы сюртюлген юй! –
Ол хауаны мен бюгюн да сюеме!
– Иги сюртдюк, – деди анам, юйге кирип,
Ёмюрюнде мында турлукъ кибик!

 
Атасы уа мудах эди.

Жапсарыргъа айтдым былай:
– Атам! Къарачы бу ариу жерге…
Къарачы мындан ёрге  –
Нечик ариу, тазады кёк!..
– Ёчешейик мындан ариу эсе Кавказ!
– Анда игиди къызым!

Атасына хычин этерикди бюгюн къызчыкъ. Биринчи кере. Къалай насыпды ол! Сакълайды. Ауур гетменин чалыгъа тагъып, резин чурукъларын тешеди атасы. Къызчыкъ, анасы айтханны этип, эки къолчугъун жууады, башчыгъына жаулукъчукъ къысады, анасыны ал ботасын, эки бюклеп, тагъады. Сора, анасыча, къангагъа унчукъ себип, тылы топчукъ этип башлайды… Къыйынды биринчи хычин этген, алай къууанчлыды, бютюнда аны атанга этсенг! Ананг юйретип.

Атасы эчкичиди. Азияда угъай, эртте Кавказда тургъанда. Киши къыйынын ашамагъан, аз сёлешген, кёп ишлеген, аманлыкъдан, харамлыкъдан хапары болмагъан, ариу, таза адам. Эчкини боюнун тартыргъа сюймеген. Къышда, эчкилени къар тюбюнде ачдан ёлтюрмейме деп, Саид сюрюуюн аллына этип, чыкъгъан эди. Эчкиле, мюйюзлери бла бутакъланы къагъып, ууакъ чыбыкъланы кемире тургъанлай, къуш тюгюча бир къар жаууп башлады да, жерге чёгерге унамай, хауада тохтап.

– Къар къабыргъа кирдим! Ичи къарангы!
Энди мен былай бошунамы жоюлуп къалама –
Киши да кёрмей, киши да тапмай мени?!
Я амин Аллах! Болуш манга!
Я амин Аллах! …

Олсагъатда къайдан эсе да бир эчки сюрюу, къарны тюбю бла жол салып,  сюрюучюню жаны бла ётюп тебиреди да, Саид кеси, сюрюую да аны ызындан къошха келдиле.

Эчкилери ол кюн Саидни жанын сакълагъан эдиле. Ма ол себепден тарталмай эди эчки боюнун. Андан сора да, кёп эди Саидни хапарлары. Ара мюлкню сакълагъаны ючюн, Ленинни орденин берирге да айтхан эди Нальчикден келген тамата анга – «бек кулакны жашына», уруш бошалса. Артда уа Саид тюш кёрдю – сюргюнлюкню белгисин.

Аталаны журтлары бла тюбешиуню хар ким кесича тутады эсинде. «Кюн жауун» деген поэманы жигити да.

Кавказ, Кавказ… – Бумуду Кавказ?!   
Бу ташлада адам къалай жашагъанды,
Не ашагъанды?..

Поэманы жигитлери – тогъуз сабийинден жангыз къызы къалгъан Чорна, агъач алмаладан бёркюн толтуруп келиучю къарт Чёпе, къызчыкъны къылыкъсыз сюйген къоншу къыз Нянню…

Чорналагъа жыйылыучу эдиле сабийле.
Арбазына адам кирсе, айран тилей,                        
Пияласын къоюп, берир эди айран уллу аякъ бла.                            
Ун тилесе – берир эди толтуруп,
Унну эки къолу бла иги басып, ёрге къалап, эки кёзю толуп…

Къызчыкъ аны бетин унутханды, алай ахсай-ахсай жюрюгенин, тийре сабийлени айырмай сюйгенин эсинде тутады. Къобузчу Жулдуз Чорнаны къызы эди. Ол чеченли жашны сюеди. Ол да Жулдузну. Алай аны анга ким береди, юйде къалса да?! Жомакъдача, кюйледеча сюймеклик Жулдузну тёшек этген эди. Чорна китап ачдырып, дохтур чакъырып, тюкюртюп да кюрешди, болмагъанда, сабийинден тюнгюлюп, жиляйды.  Элде жюрюген, Тахир бла Зухраны унутдургъан, сюймеклик хапарла аланы насыплы этмедиле… Аллай, сабийлерин башха миллетге ажашдырмайбыз деп, былай этген Чорнала азмы эдиле ол заманда?

Поэманы сюжет ызы кёп ызлыды, кёз аллынга толу сурат келеди. Анда къалгъан да, артха къайтхан да, ортада айланнган да къыйын эди. Сюргюн бошалгъанда, кеслерине жер тапмагъанла кёп эдиле. Айлана эди анака жангыз жашыны, келинини, туудукъларыны ызларындан Азияны бла Кавказны арасында. Къызы да аны бла бирге, юйюрю бла. Ол уллу юйюрден Кавказда жаланда бир адам жашайды – хапар айтхан тиширыу – поэмадагъы къызчыкъ. Энди кеси да ана, ынна. Азияны бла Малкъарны арасында кёпюр этип жюрегин, алай келеди ёмюрю. Анда ёлгенлерине узакъдан жилягъанны жарсыуу къалай ауур болгъанын айтхан да къыйынды.

Кече сайын тилек этеме:
Аллах! Уллу Аллах!
Ата-анамы ёлюмден сакъла!
Шёндю ары жол узакъды! – деп…

Эртте ол къызчыкъ анасы бла ишге барыргъа, ол иш дегенлери не болгъанын билирге сюе эди. Бара эди, чагачыгъын да алып, алыкъа сюеги къатмагъан къаракёз таулу къызчыкъ къыргъыз элде. Къыйын болса да, ётюрюк сылтаула бла ишге бармай тургъан айып болгъанын эртте ангылагъанды къызчыкъ. Эсинде турур ындыр басхан жерде, токда, жылы будайны ичине кирип, жылыннганы, узакъ кёкде жулдузланы санагъаны.

Не къадар иги адети барды таулу халкъны. Аладан бири изеудю. Кёп тюрлю жумушну юсюнде жыйгъандыла таулула изеу – юй ишлегенде, кийиз басханда… Кийиз басханны поэт алай суратлайды, ол айтханча этип барсанг, тынгылы ала кийиз, гёбел кийиз, жыйгъыч кийиз да этип чыгъарча.

Биринде уа, жауун жаумай, сабанла къара къурум болуп баргъанда, кюрек бийче этип, Чоппадан жауун тилей чыгъадыла сабийле: Суу Анасына жырла айтадыла. Анга, эл жарлыларына да бу затха аталгъан ашладан юлюш этедиле.

– Суу Ананы узун чачы – Шош Тенгиз,
Эки кёзю – таза гара суудула,
Уллу жашы Суу Ананы – Элия,
Гитче къызы Суу Ананы – Кюн Жауун…

Поэмада къызчыкъ ыразы болмагъан жигитле да бардыла. Аладан бири Гыгады. «Тукъумдан чыкъгъан болса да», аман адамды – ишлерге унамайды, къатыны сабийге къойгъан ашны окъуна, алып, кеси ашап къояды, уялмай. Мытырды. Туугъан а – къызгъанч!..

Артда, иги кесек замандан, къызчыкъ жашаууну суратларын бирге жыяр, эсини бек сыйлы тёрюнде тутар. Андан а аланы ким сыйыраллыкъды?!

– Атам, сен не тилейсе Аллахдан?
– Дуниягъа ырахатлыкъ, тынчлыкъ,
Cаулукъ ахлулагъа, жууукълагъа,
Сабийлеге, келинлеге – узакъ ёмюр,
Бир кишини да къоймайма
Жокъламай тилегимде…   

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: