БУРУШЛУ, БОРАНЛЫ ЁМЮРНЮ СЮРГЕН МАХТАУЛУ ЖЕРЛЕШИБИЗ

Халкъны тарыхы аны адамыны жашау жолундан къуралады. Игилени юлгюге келтирген, атларын, этген ишлерин жыргъа салгъан да андан тёреди бизде. Будайланы Мустафир деп, чынтты таулу кишини юсюнден ата-ана къарындашларымдан эшите, юзюк-юзюк болгъан эсгериулени бирге жыяр мадар излей тургъанма алгъада, алай, баям, жазыу ёнчелеген чакъгъа жетгинчи, мурат да тола болмаз.

Бюгюн аны жашындан хапар алып, аны газет окъуучулагъа да билдирирге излейме.

Биринчи атламла

Жети атагъа дери санаргъа онгу да, эс къолайы да болгъан Будайланы Мустафир Огъары Бахсанда туугъанды. Жууугъуракъдан алсакъ: Будай – Дугу – Тинибек – Къайгъырмаз – Ахыя (къарындашлары Салимгерий, Зекерия, Кичибатыр) – Мустафир. Артдагъы белгили малкъар поэт Будайланы Азрет бла эки къарындашдан тууады. Аны сабийлиги революцияны заманына тюшгенди. Атасы Ахыя дин адамы эди, властьны заманында да намазын къоймагъан, халкъы ючюн тилегин сыйдам этген огъурлу адам, сабийлерине не жаны бла билим алдырыргъа сюйгенди.

Онсегизжыллыкъ Мустафир, озгъан ёмюрню отузунчу жылларында Владикавказда эл мюлк рабфакны бошап, зоотехник усталыкъ алып, ызы бла эл мюлк институтну зоотехния бёлюмюне киргенди. Ол анда ючюнчю курсда окъуй тургъанлай, артха чакъырып, аны республикада Малкъар округда комсомол комитетге таматагъа салгъандыла. Андан жашны «Заготскот» конторгъа директорну къуллугъуна кёчюргендиле. Анга ол заманда жаланда жыйырма тёрт жыл бола эди.

Уруш аллы эки-юч жылны ичинде уа Мустафир Къабарты-Малкъар область исполкомну кадрла бёлюмюне таматалыкъ этгенди.

Сынаулу, къазауатлы жылла

Уллу Ата журт уруш башланнганда, Мустафирни ары алмагъандыла – мында керек эди. Немисли оккупантла бизге жууукъ келгенде, ара мюлкню Тау-Артына ётдюрюу жумушну буюргъандыла анга. Ол кюнледе тауда бугъуп айланнганланы къолларына тюшгенди жаш. Ала, сёзсюз, аны – къырал къуллукълада ишлеп айланнган жашны – ёлтюрлюк эдиле, араларында Будайланы Баттал болмаса. Ол, автоматын тенглерине буруп: «Мен саулукъда алай а этдирмем!» – деп тохтагъанда, жибергендиле.

Болсада немислиле алгъан Быллымда юйдегисин излей айлана, ол душманланы къолларына тюшгенди. Аны вермахтны офицерине соруу этерге элтгенде, ол а Огъары Бахсанда биргесине ёсген, Залийханланы къыздан туугъан Гукетланы Хыйса, Будайланы киеулери, болуп чыкъгъанды. Басхан ауузда: «Ол кёп тюз адамны жойгъан НКВД-чылагъа дерт жетдирирге келген эди», – деген хапар бюгюн да жюрюйдю. Къалай болса да, бу жол да тутханды насыбы Будай улуну. Аны тилеги бла бир ненча адамны, ол санда колхоз председатель Теммоланы Хабибуллахны да эркин этген эди Хыйса тутмакъдан. Бир жарсыуум, немислиле къайдан биллик эдиле бу адамланы кимле болгъанларын, кесибизникиле болушмасала.

Алай Гукетлов кетгенлей, Мустафирни жангыдан тутуп, Прохладныйде канцлагерьге сюргендиле. Ол анда надзирательледен бирине ата къарындашы Салимгерий анга ат чаришде къытханы ючюн саугъа этген алтын сагъатны бергенди. Андан арысында анга жумушакъ болгъан немисли бир ингирде Мустафирге: «Тамбла сизни Германиягъа ашырлыкъдыла. Бюгече къачаргъа кюреш. Болушурма», – дегенди. Мустафир юч нёгери ючюн да тилеп, аны болушлугъу бла къачханды. Ол къачхынчыланы арасында кёнделенчи киши, алты жашы уруш къазауатына кирген Жанатайланы Алий да болгъанды.

Республика фашистледен азатланнгандан сора

Киргинчи душманла кетгенлей, НКВД-чыла тутуп, Мустафирге соруу этип башлагъандыла: нек тюшгенсе тутмакъгъа, къалай бла, не ючюн эркин этгендиле… Тёре алай эди. Юйюрю сюргюннге кетгенде да тутулуп тургъанды ол мында.

Баям, былайда ачырыкъ болур эди, аны сабийлигинден таныгъан Хутуйланы Ханафий болмаса. Аны сёзю бла ийгендиле онжыллыкъ сибирьни сынатмай Будай улун. Партиядан а къыстагъандыла.

1946 жылда, ызларындан барып, ол юйюрюн Къыргъызстанда Кант районда «Кенеш» колхозда тапханды. Аны тамата зоотехник этгенлерини хыйсабы да иги болгъанды кенешчилеге – уста зоотехник терк окъуна малланы къумалылыкъларын игилендирип, иничке жюнлю къойланы жайып, мюлк къолайын кётюрюп, республиканы башха колхозларына юлгю болгъанды. Будай улугъа берилген характеристикада колхоз председатель И. Кочкорбаев былай жазады: «За период работы Будаева М.А. доходы только от овцеводства выросли с 180 тысяч до 2 миллионов рублей в год, настриг шерсти с каждой овцы достиг 3,3 кг, надой молока повысился в среднем на 1000 кг от каждой фуражной коровы…»

Мюлк юсюнде ёсген таулу жашны бу тюрлю усталыгъы ата журтундан узакъда да ма алай жарагъанды. Колхоз тамата уа аны хайырындан «Социалист Урунууну Жигити» деген сыйлы атха тийишли болгъанды. Ол махтауну Будай улуна да бердирирге айтхан эди, анда биразгъа къалса…

Мустафирчаланы юслеринден сагъыннганда, Россей академияны академиги, Социалист Урунууну Жигити Залийханланы Михаилни эсгериулеринде былай жазылады: «Къыргъызстанны президенти, таулу кёчгюнчюлени алада ара мюлкню айнытыугъа къошхан юлюшлерини юсюнден айта: «Сейир тюйюлмюдю, биз, къыргъызлыла, ёмюрледе малчылыкъ бла кюрешип келгенликге, бу ишде кёп затха уа къарачайлыладан бла малкъарлыладан юйреннгенбиз», – дегенди…»

Ата журтда

Малкъар халкъ сюргюнден къайтханда, Хасанияны бла Акъ-Сууну ара мюлклерини аты «Пригородный совхоз Курортпродторга» деп, алай эди. Тюз келе келгенлей Мустафирни ол мюлкге таматагъа салгъандыла, сора ол юйюрю бла Хасанияда тохтагъанды.

Къыйын эди башларын сугъар жер бла къайгъылы болуп айланнган таулулагъа жангыдан ара мюлкню къурагъан. Болсада юч жылдан сора ол къыралгъа, анда ишлегенлеге да хайыр келтире башлагъан эди.

Анда ишни къурагъандан сора, саулугъу тозурагъан Мустафир кеси ыразылыгъы бла «Лебедь» пансионатха кёчюп, жети жылны анда таматалыкъ этип тургъанды. Жарсыугъа, ол бийик усталыгъы болгъан, къураучу хунери да уллу адам жашаудан асыры эртте кетгенди – 1967 жылда, анга жаланда элли жети жыл болгъанда.

Гукетлов Хыйса бла уа дагъыда тюбешген эди – ол Америкада жашап тургъанды. Нарсанагъа солургъа келгенде, билдирип, Мустафир анга барып, кёп хапар айтханды, андан да революциягъа дери Тюркге кёчген ахлуларыны юсюнден кёп зат билгенди.

Хуртуланы Батокъаны къызы Шамжан бла бирге ол юч жаш бла къыз ёсдюргендиле. Жашла беш да боллукъ эдиле, алай, жарсыугъа, экиси кёчгюнчюлюкде ауушхандыла. Сау къалгъанладан бири Назирди, миллетини къайгъысын кёрген, тарыхын тинтген, халкъ сюйген, энчи сый берген адам. Болсада бюгюн, аны атасыны юсюнден сагъыш эте, керти таулу кишини ол бурушлу, ол боранлы ёмюрде келген жолун къысха суратлай: «Махтаулу аталарыбызны бийикликлерине жетишген а къайда?» – деп оюм этеме.