ЖАШАУ ЖОЛУ - КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ХАЛКЪНЫ МУЗЫКА ИСКУССТВОСУНА КЪУЛЛУКЪ ЭТИУ

Рахайланы Исмайылны жашы Анатолий Искусстволаны Шимал Кавказ институтуну ректору, искусствоведение илмуланы доктору, профессор, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни, Ингуш эм Север Осетия-Алания республикаланы да искусстволарыны сыйлы къуллукъчусуду.

Сабийликни татлылыгъы

Ол Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде (Бишкек) туугъанды. Юйюр тамата, Исмайыл, Малкъар драма театрны биринчи артистлери бла бирге Москвада Луначарский атлы къырал институтну бошап, уруш заманда бизни театрда режиссёр эм художестволу тамата болуп тургъанды. Сюргюнде да орус драма театрда, артда уа Къыргъызны культура министерствосунда  ишлегенди.

Анга улан туугъан заманнга, айхай да, кёчгюнчюлени жашаулары тюрленнген эди - иш кёллю таулула къолайлы болуп, киши жеринде окъуна аякъ тиреген эдиле.

Ол заманны, алагъа келиучю къонакъланы юслеринден Анатолий бюгюн да бек сюйюп эсгериучюдю. Рахайланы къонакълары уа белгили адамла болгъандыла – Къулийланы Къайсын, Отарланы Керим, Залийханланы Жанакъайыт, Боташланы Исса… Жашчыкъ гитчелигинде алагъа тынгыларгъа бек сюйгенди. Таматала да, тири, нени да билирге, эшитирге сюйген сабийни кеслерине къысхандыла, башын сылап, тобукъларында тутхандыла. Бизни культурабызгъа сюймеклик да, баям, ол заманлада жаратылгъанды аны жюрегинде.

Ата журтда

Нальчикге Рахайлары 1957 жылда къайтхандыла. Исмайыл Ибрагимовични олсагъат Къабарты-Малкъар тепсеу эм жыр ансамбльни таматасыны къуллугъуна салгъандыла. Былайда ол къауумну къурагъанладан бири аны тамата къарындашы Якуб болгъанын да эсге салыргъа керекди. Ызы бла Рахай улу радиовещание эм телевидение комитетде баш редактор болгъанды. Анатолий а, кеси тёлюсюча, 2-чи орта эм музыка школлада окъугъанды.

Тамам аны жаш заманына тюшгенди «Битлз», «Роллинг Стоунз», «Пинк Флойд» эм башха тыш къыраллы жыр къауумланы жырлары жайылгъан кезиу. Ала нени юсюнден болгъанларын ангыларгъа сюйюп, Анатолий ингилиз тилге да юйреннгенди. Бизни тенгшилерибиз эслеринде тута болурла гитаралары бла, чачларын ёсдюрюп, ол тыш къыраллы жырчылагъа ушаргъа кюрешген жашланы. Ала концертлерин арбазлада кёргюзтгендиле.

Культпросвет училищеге кирип, анда окъуй туруб а, Рахай улу бла нёгерлери «Арника» жыр къауум къурагъан эдиле. Ол, комсомол комитетни къанат тюбюне кирип, гастрольлагъа къоншу республикалагъа иш да барып тургъанды. Жырлары уа – ата журтну, анга сюймекликни, Вьетнамда баргъан урушну, Американы политикасына къажаулукъну юсюнден.

Ол замандагъы шуёхлары бла Анатолийни бек ариу, жылы эсгериуле байлайдыла.

Къанатлы жолла

1972 жылда, училищени бошагъандан сора, Анатолий Ленинградда 1862 жылда ачылгъан, уллу сынамы болгъан Н.А. Римский-Корсаков атлы къырал консерваториягъа киргенди, аны музыковед, фольклорист, преподаватель усталыкъ берген бёлюмюнде окъугъанды.

Совет къыралны, Европаны окъуна культура араларындан бек кючлюсюдю Санкт-Петербург (Ленинград). Шахар къуралгъан 1700 жыллада окъуна аны кесини хору болгъанды. Рахай улу анда окъугъанда уа - М.И. Глинка атлы академия капелла, музыка театр, опера эм балет театрла, филармония, академия симфония оркестр, камерный оркестр, «Ленконцерт»… Быланы бары да Анатолийни музыка билимини ёсюуюне, аны чыгъармачылыкъ эм илму ишлерине себеплик этгендиле.

Студент жыллары анга кёп бергендиле. Музыка, культура жаны бла билимден сора да, уллу профессорла студентлерине кеси юлгюлери бла толу жашау дерс бергендиле. Аланы сегизиси СССР-ни Къырал премиясыны лауреатлары болгъандыла. Онючюсю уа халкъла аралы конкурслада хорлагъанла. Ол санда:  Д.Д. Шостакович, Е.А. Мравинский, В.П. Соловьёв-Седой, Г.В. Свиридов, В.В. Софроницкий, А.Ш. Мелик-Пашаев, эм башхала. Таулу жаш тамам ол жыллада бизни халкъ жырларыбызны жыйып, тинтип башлагъанды.

Консерваторияны бошагъандан сора Анатолий эки жылны Совет Аскерде къуллукъ этгенди. Андан къайтханлай а, ол окъуу юйню аспирантурасына кирип, аны 1981 жылда бошагъанды. «Балкаро-карачаевский песенный эпос и его значение в музыкальной культуре народа» деген аты бла диссертациясын къоруулагъанды. Алай бла бизни музыка культурабызда быллай билим алгъан биринчи адам болгъанды.

Урунуу жолуну аллы

Анатолий миллетин, республикасын сюйген адамды. Аны къадары къайры атса да, артха къайтып келгенди. Ол жаш заманында да алданыргъа боллукъ эди уллу шахарда ариу жашаугъа, алай ата юйюне къайтып келгенди эм Къабарты-Малкъар тарых, филология эм экономика илму-излем институтну искусствоведение бёлюмюнде тамата илму къуллукъчу болуп ишлеп башлагъанды.

Кёп жылланы ичинде жай айлада экспедицияла къурап, иги кесек жыйылгъан, магнит ленталагъа жазылгъан халкъ жыр хазнабызны тинтиу бла ол сегиз жыл кюрешгенди. Аланы системагъа салып, халкъыбызны чыгъармачылыкъ усталыгъына кеси да сейир этгенди, башхаланы да анга эслерин бурдургъанды. 1988 жылда уа басмадан аны «Песенная эпика Балкарии» деген китабы чыкъгъанды.

Искусстволаны къырал институту

1989 жылда республикада Искусстволаны Шимал-Кавказ къырал институтун ачаргъа дегенде, аны биринчи ректоруна Рахайланы Исмайылны жашы Анатолийни сайлагъандыла. Ол оноуну этгенле къалай тюз болгъанларын биринчи жылла окъуна кёргюзтгендиле. Жаш тамата жашау жолларын культура, искусство бла байлагъан кёп фахмулу жашны бла къызны кёллендиргенди чыгъармачылыкъ ишге. Ол анда окъугъан адамланы барын да энчи таныйды, аланы къадарларына андан арысында да эс бургъанлай турады.

Пианистле, опера-симфония дирижёрла, хормейстерле, композиторла, опера, камера эм халкъ жырчыла, оркестрде не тюрлю инстументде да сокъгъанла, драма театр эм кино актёрла, сахнада, радиода, телевиденияда режиссёрла, культурологла … - ала бары да акъыл, билим, усталыкъ алгъан культура арады Шимал Кавказда бюгюн Рахайланы Анатолий къуралыууну тагыларында тургъан институт. Ол жыйгъан педагог коллектив юйретген жашланы бла къызланы асламы халкъла аралы, битеу россей конкурсланы лауреатлары эм дипломантлары болгъандыла. Отуздан артыгъы уа  культура эм искусство жаны бла КъМР-ни, башха республикаланы да сыйлы къуллукъчуларыдыла. Бир къаууму кандидат диссертацияларын да жазгъандыла.

Рахай улу кеси да 1996 жылда «Народное песенное искусство Балкарии и Карачая» деген аты бла доктор диссертациясын къоруулагъанды.

Бийик къуллукълада

1999 жылда къырал таматала Рахайланы Анатолийни Россей Федерацияны культура министрини орунбасарыны къуллугъуна салгъандыла. Ол анда беш жыл ишлегенди, ол бёлюмде федерал программаланы жарашдырыугъа эм жашаугъа кийириуге да юлюш къошханды. Аны бла бирге таулу жашны жумушуна кирген борчладан бири культура эм искусство жаны бла окъуу эм илму ишле, министерствону регион эм миллет политикасын бардырыу эди.  

Ызы бла, 2004 жылда Анатолийни Россей Федерацияны Эсеплеу палатасыны консультанты этедиле. Ол анда жаланда бир жыл ишлегенди. Аны ангылагъан къыйын тюйюлдю: бир заманда да уллу къуллукъгъа итинмеген, чыгъармачылыкъ иш бла кюреширге сюйген Анатолийге, баям, бу тюрлю затла керек да болмаз эдиле, алай аны билими изленнгенди.

2005 жылда аны ол жаш заманында сюйюп къалгъан шахарында, Санкт-Петербургда, Къырал академия Мариин театрда директоруну биринчи орунбасарыны къуллугъуна ётдюргендиле. Бир жылдан а ол Къабарты-Малкъаргъа къайтханды – аны къуралыууна кеси уллу юлюш къошхан Искусстволаны Шимал-Кавказ къырал институтуна таматагъа айыргъандыла. Бюгюн да ол анда ишлейди.

Жетишимлери

Къарачай-малкъар халкъны музыка искусствосуну юсюнден Анатолий эки жюзге жете иш жазгъанды. Аны «Традиционный музыкальный фольклор Балкарии и Карачая» деген китабы 2002 жылда чыкъгъанды басмадан. Ол андан бери музыка бла кюрешген окъуу юйледе хайырланылады. Рахай улуну халкъына башха саугъасы уа «Антология народной музыки балкарцев и карачаевцев» (2015 ж.) деген китабыды.   

Ол СССР-ни, Россейни да композиторларыны члениди. Искусстволаны халкъала аралы Тюрк академиясыны, Санкт-Петербургда илмуланы эм искусстволаны Петровский атлы академиясыны, Информатизацияны халкъла аралы академиясыны да академиги, Россейни Естествознание академиясыны член-корреспондентиди. Россей Федерацияны II класслы керти къырал советнигиди. Сууда жюзюу бла спортну мастерини кандидатыды.

Жамауат жашаугъа да тири къатышады. Республикада «Единая Россияны» политсоветини члениди. КъМР-ни Парламентини депутаты, миллетле аралы байламлыкъла жаны бла комитетини да сопредседателине айырылгъанды.

Къырал аны дагъыда Шуёхлукъну ордени, «Къабарты-Малкъар Республиканы аллында къыйыны ючюн» деген орден бла, «Санкт-Петербургга 300 жыл», «Сыйлылыкъны Белгиси» майдалла бла, «За службу на Кавказе» деген белги бла саугъалагъанды.

Юйюр жашауу да юлгюлюдю Рахай улуну: школда окъугъанда танышхан Татьяна бла, ол да искусствовед, филологду, бирге къыркъ жылдан артыкъ жашайдыла. Ала эки къыз ёсдюргендиле, туудукъларына къууанадыла.