Жазыучу эм малкъар тил

Таулу халкъны чынтты ёз тили ёмюрледен бери тюрк тиллени «анасына» саналып, бийик даражагъа тийишли болуп келгенди. Тилибизни сёз байлыгъы, шатыклыгъы белгилиди. Хар инсан ана тилини тауушларын ананы макъамлы жырларында эшитеди. Ол сабийни ана тили бла биринчи тюбешиуюдю.

Гуртуланы Берт а халкъындан не аз да айырылмагъанды, ана тилини къучагъындан бир да чыкъмагъанды. Ана тилибизни илму халда тинтиуде, байыкъландырыуда, аны тазалыгъын сакълауда  уллу къыйыны бар¬ды. Ол ана тилини тазалыгъына бек сакъ болуп тургъанды, аны бай хазнасын суратлау чыгъармаларында туура кёргюзтгенди. Андан сора да, ол ана тилге бузукълукъ салгъан юлгю кёрсе, тынгылап къалалмагъанды. Къайда – ол адам бла тюбешип, къайда – назмусу бла билдирип, къайда – жыйылгъан жерде ачыкъ сёлешип, ана тилге бузукълукъ салгъанланы тюзюне юйрете келгенди. Жазыучуну, поэтни ол жаны бла тинтиулерини юсюнден материалны аны къызы Гуртуланы Мариям, педагогика илмуланы кандидаты, жазгъанды. Биз да ол тинтиу ишни керти да сейир болгъанына эс буруп, газетни сайытында  басмалайбыз.

Бу статьяны жазаргъа мени не кёллендиргенди? Бирде Къыргъызстанны Илмула академиясы 1964 жылда басмалагъан кезиулю илму жыйымдыгъыны алтынчы томунда И.И. Юсуповну «Рукописные матери-алы Ф.В. Пояркова о киргизах» деген илму ишин окъуйма. Аны жазгъанына кёре, Ф.В. Поярковну басмаланнган чыгъармаларындан тышында къагъыт журунчукълада белгиленип, илму оюмларын ачыкълагъан къол жазыулары къалгъандыла. Аланы Ф.В. Поярковну къызы жыйып, жарашдырып, архивге бергенди. Ол зат да манга юлгю болгъанды. Бертни да къагъыт журунлада къалгъан жазыулары кёпдюле. Алада миллетибизни тилин сакълауну, тарыхны, этнографияны, ана литератураны юслеринден оюмлары, планлары, эсгериулери, алагьа илму кёзден къалай къарагъаны белгиленедиле. Ол оюмларын халкъыбыз, жазыу иш бла кюрешгенле, тил илмуну адамлары билселе, бир хата кёрлюк тюйюлдюле деген акъылда Бертни къагъыт журунчукълада жазгъанларын да, аланы юслеринден кесими ангылаууму да туура этерге сюеме.

Берт озгьан ёмюрню отузунчу жылларында, элледе айланып, къара тарта билмегенлеге болушханды, алагъа жахилликден къутулургъа себеплик этгенди. Анга шагъатлыкъгъа Областьны энчи комиссиясыны председатели къол да, мухур да салгъан къагъытдан юлгю келтирейик. Анда былай жазылыпды: «... Гуртуев Берт, 1930 жылны 15-чи январьдан башлап, 1-чи апрельге дери къара танымагъанланы, жаза билмегенлени юйретип тургъанды. Ол бардыргъан ишин бек ахшы тамамлагъанды».
Андан сорагъы жашауунда Бертни иши тил бла, билим бла байламлы болады.

Берт ЛУГ-ну педтехникумун айырмалы окъуп бошагъанды. Отузунчу жыллада малкъар тилни илму даражагъа келтириу иш ал борчха саналгъан эди. Аны тынгылы тамамлар ючюн а билимлиле керек эдиле. Ол себепден Бертни, билимлерин ёсдюрюрге керекли жашлагъа къошуп, Ленинградха аспирантурагъа жибередиле. Ары кирликлеге документлерине бир къысха илму реферат да къошаргъа тийишли эди. Берт ол рефератын арсарсыз жазады. Илму ишини темасына уа ана тилини грамматикасын белгилейди. Бертни ишине академик И.И. Мещанинов эс бурады. Сора ол анга «кичи илму ишчи» деген къуллукъну да бердиреди, Бертни ишине илму насийхатлыкъ этеди. Алай бла Берт СССР-ни Академиясыны тил жаны бла дуниягъа белгили академик Н.Я. Маррны атын жюрютген Ара илму-излем институтунда малкъар тилни грамматикасын жазаргъа иги онгла табады.

Ол заманлада бир уллу чырмау чыгъып къалады: Финляндия бла Совет Союзну арасында уруш башланады. Окъуу юйледе халла да осалгъа кетедиле. Тынч тохтап, илму адамыча оюмлай, тинтиу ишле бардыра турургъа онг бек къыйын болады. Ол кезиуде ВКП(б)-ны историясын къабарты эм малкъар тиллеге кёчюрюу болжалсыз ишге саналып, комиссияла къураладыла. Ол иш орус эм ана тиллерин терен билген адамлагъа буюрулады. Аны бла байламлы Бертни Ленинграддан артха чакъырадыла. Комиссияны членлерине кёчюрюрге экишер бёлюм буюрулады. Эки да комиссияны членлерин бирге жыйып, Б.Э. Калмыков алагъа болжалсыз ишлерини магъанасын ангылатады. Сёзюню ахырында уа: «Иги кёчюрюгюз, иги кёчюрмесегиз, «подвалда» кёчюрюрсюз», - деп да этерик ишлери бек жууаплы иш болгъанын эслерине салады.

Аспирантурасы Бертни алай бла бёлюнеди.

Болсада Берт Малкъар тилни грамматикасын, фонетика бла морфологиясын жазып бошайды. Ол ишин Берт басмагъа хазырлай эди да, Къумукъланы Салихге барады. Ол да, изим къол салып, Наркомпросха жибереди. Ишге коллегия къарарыкъ эди. Коллегияны членлери быллай иш Алийланы Омаргъа буюрулуп, ол да аны эте тургъанын айтадыла. Алийланы Омар а Бертге: «Кел, экибиз бирер ишни тутайыкъ да, сен литератураны айныт, тилни уа манга къой, - дейди. - Алай этсек, халкъыбызгъа кёбюрек хайыр келтирликбиз».

Келишедиле алай. Не медет, биягъы бир уллу сылтау чыгъады – уруш, урушдан сора уа сюргюн.

Кёчгюнчюлюкде биз Къыргъызстанны Фрунзе областыны Кант районундагъы «Киршёлк» атлы совхозунда тохтадыкъ.

Уллу къоркъуу болгъанына да къарамай, Берт жазмасын биргесине келтиреди.

Берт Орта Азияда, онг болса, сабийлеге ана тилни окъутурбуз депми умут этген болур эди. Алай бла Берт ата журтундан къысталгъан халкъына «Ана тилни» сакъларгъа кюрешгенди.

Берт «Грамматикасын» чыгъарыргъа отузунчу жыллада да бир амал этген эди: аны юч юлюшден бирин – синтаксисни – Отарланы Керимге жазаргъа берип, фонетикасын бла морфологиясын кесинде къоюп, энди экеулен болуп, китапны чыгъарыргъа кюрешедиле. Къалай эсе да, Къабарты-Малкъар илму-излем институтну юсю бла китапны басмалап чыгъарыргъа келишим да этедиле. Ол келишим бюгюн да турады. Болсада китап чыкъмайды. Кюйсюз заманла жетедиле да, жазмала тас боладыла...

1963 жылда уа мени бла бирге ишлеген Тамара Нуриевна Цагова бир жол манга Бертни къолу бла жазылгъан къагъыт къысымчыкъны береди. Аны атасы Нури Цагов бла Берт шуёхла болуучу эдиле. Нури Цагов – къабартылы жарыкъландырыучуладан бири эди. Ол къысымчыкъда уа Бертни «Малкъар-орус сёзлюгю». Школда окъуучулагъа деп жазылгъан. Мен ол сёзлюкню юйге алып келгенимде, Берт бир бек къууаннган эди, сора аны элтип, илму-излем институтну директоруна кёргюзтген эди. Ол а аны институтну фондуна къошхан эди. Андан сора да, 36 бетде жазылгъан «Фонетикасын» Берт ол институтну фонду¬на береди. Бюгюнлюкде Къабарты-Малкъарны илму-излем институтуну тил бёлюмюню алимлери бек уллу, толу сёзлюкле чыгъаргъандыла. Аны жаза тургъан кезиулеринде аланы бир-бирлери, ана тилге чигинжилик этип келген Бертни унутмай, сорлукъ затлары болса, юйюне сёлеше, аны бла сёзлени юсюнден кенгеше тургъандыла. Алимлени бу ишде жетишимлери Бертге ырахатлыкъ бергенди. Ана тилни таза сакълауну хар кимге да, бютюнда бек газетчилеге, уллу борч болгъанын ол дайым айта туруучу эди. Ол борчну Берт назму тил бла да ангылата эди. Ма ол затха бир юлгю:

МАРДАКЕМ

Ненча тилни сен билсенг,

Анча адам боласа.

Ана тилни билмесенг,

Жарымгъа саналаса.

Орусча жаркъмалатып,

Кёпле мур-мур этелле,

«Салам алейкум!» - десенг,

«Дырасти!» - деп кетелле.

1937 жылда малкъар халкъны культурасыны айныуунда латин графикадан орус графикагъа кёчюу къыралны жер-жерлеринде жашауну излеми болуп къалады. Къабарты-Малкъарда да 1937 жылда ол иш къолгъа алынады. Малкъар жазманы орус графикагъа кёчюрюр ючюн обком комиссияла къурайды. Таулуланы комиссиясына партия жаны бла башчылыкъ этген Къумукъланы Салих болады. Ол обкомну секретарьларындан бири эди. Комиссияда малкъар графиканы проектин орус графиканы мурдорунда хазырлауну Бертге буюрадыла, артда ол проектни комиссияны членлери сюзерик эдиле. Берт кеси да ол комиссияны члениди. Комиссияны башчысы уа Къумукъланы Салихди. Комиссияда сюзюлюннген проектге партияны Ара Комитетинде, Н.Я. Маррны атын жюрютген институтда да къарайдыла да, къабыл этедиле. Андан бери малкъар жазмагъа орус алфавит толу къуллукъ этип келеди.

Тил билимден Бертни кесини къолу бла жазылгъан сейирлик жазмалары окъуучулагъа алыкъа жетмей турадыла. Аны «Бизде былай нек айтадыла?» деген ат бла иги кесек фразеологизм тизмелери бардыла. Алагъа окъуучу эсин бёлюрчады.

Ономастика уа Бертни бек сюйген илму бёлюмюдю. Жерлени, жер юсюнде ёсген затланы, малланы ёсюу кезиулерине кёре атлары къагъыт журунчукълада, чапыракъчыкълада Бертни къолу бла жазылыпдыла. Адетлени, тёрелени, къой санауну, ахча санны да Берт къагъытха тюшюргенди.

Сёз ючюн, Берт белгилегенича, кёп сёзледе Ъ (къаты белги) жангы сёз къураргъа болушады, К ны бла Г ны ызындан келсе. Ол сёзню магъанасын тюрлендирип къояды. Ана тилде ол бир сейирлик энчиликди. Юлгюле:

Как – къакъ.

Курт – къурт.

Кырдык – къырдыкъ.

Кырка – къыркъа.

Кылды – къылды.

Чык – чыкъ.

Кулак – къулакъ.

Калак – къалакъ.

Катык – къатыкъ.

Гургур – гъургъур.

Гыргыр – гъыргъыр.

Гырылдау – гъырылдау.

Ана тилни грамматикасын академиялы даражада чыгъарыудан алгъа бир къауум алимле, тилни алгъындан да терен билген поэтле Шимал Кавказгъа къайтхан кезиулеринде ана тилни, бирге жыйылып, кёп тюрлю жанындан тинте тургъандыла. Алайсыз амал жокъ эди. Малкъар элледе школла ишлеп башлагъанда, аланы ишлери къыстау эди. Окъуу китапла болжалсыз терк керек эдиле. Бертден къалгъан кёп къагъытчыкълада аны нёгерлерини атлары бошундан сагъынылмайдыла. Аланы арасында: Сотталаны А., Шахмырзаланы С., Гюлюйланы X., Борчаланы А., Теммоланы X. деп да бар. Окъуу китапланы жарашдырыу бла байламлы дагъыда къысхартылып жазылгъан тукъум атла: Мусука, Жабо, Бёзю, Хола. Дагъыда бир къауум автор литературадан окъуу китапха «Ана сёз» атаргъа сюе эдиле, алай барысы да литератураны «литературалай» къояргъа тап кёргендиле.

Таулу халкъда бир-бир сёз тутушланы неда айтымланы эки тюрлю айтылыууу тюбейди. Къагъытчыкъда жазылгъан юлгюле:

Баргъан эди. – Бара эди.

О жаш – ол жаш.

О къыз – ол къыз. Алай а: Ол адам; ол ариу. Неда: ол сылыкъ.

Дагъыда: Берген а этемиди! – Бере а этемиди!

Не алай, не былай. – Е алай, е былай.

Жазыучуну эсин кеслерине энчи бургъан дагъыда эки айтым:

«Ой – уой (Хунакы), ой, эшитеме. Уой, не этесе?

«О – о! Ол дегенинг неди? – «О – о! Аз сейир этдинг!»

Андан ары уа «маа» деп бираз созулгъан сёзню этимлик этиую чертиледи (юлгю берилмегенди). Этимни магъанасын не башха сёзню магъанасын иги семиртип кёргюзтюр ючюн, аны тамырындагъы бир тауушну къатлап айтадыла. Келтирилген юлгюле: уззакъ – бек узакъ; биййик – бек бийик; секкирип – талпынып, не бек бийикге, не бек узакъгъа секирген адам, неда адамла демекликде. Дагъыда: къыззыу – бек къызыу; улллу – бек уллу; аууур – бек ауур; иссси – бек исси; террен – бек терен.

Бир-бир идараланы (учрежденияланы) атлары малкъар тилде жазылыргъа да керек эдиле. Ол жууаплы иш эди. Аны юсюнден оюмлай, Берт «Министерство просвещения» деген сёз тутушну юлгюге кёчюрюп башлайды. «Жарыкъландырыу» деген сёзню орунуна андан эсе игирек келишген сёзню излейди. «Билим бериу», «билдириу» деген сёзле бла тенглешдире кетип, биринчи вариантны – «жарыкъландырыуну» – жеринде къояды. Экинчиге «илму-излем институтну» юсюнден сагъышланады: алайлаймы тапды огъесе «илму-излеу институтму» болсун? Биринчи вариант сайланады.

Грамматикада терминлеге да ол уллу эс бурады. Аны бла байламлы Бертни къысха тизмечигине бир къарайыкъ:

Причастие – сыфатча.

Деепричастие – этимча.

Обстоятельство образа действия – болгъан ишни халы.

Обстоятельство условия – болумну халы.

Обстоятельство сравнения – тенглешдириуню халы.

Обстоятельство времени – заманны халы.

Обстоятельство степени – даражаны халы.

Андан ары: Запятой – туру.

Точка – нохта.

Чёрточка – къысха ызлыкъ.

Тире – ызлыкъ.

Скобка – жия (бош жия, квадрат жия, фигур жия).

Двоеточие – эки нохта.

Точка с запятой - турулу нохта.

– графача (параграфла)!

= – жангы тизгин.

Баям, бу терминле асламысында Бертни отузунчу жыллада жазгъан морфологиясына да кирген болур эдиле.

«Сёзлени, айтымланы юсюнден» деп, бир къагъытда, бир-бир сёзлени неда харфланы жазыучу тюбюн ызлап турады – былайда аны бир тюрлю оюму барды. «Алай а» – эшта, жазыучу А-ны артыкъгъа санай болур. «Жарсыугъа» – бу сёзню ол, мен кесим эшитип, тапсызгъа, ана тилибизге артыкъ келишмегеннге санаучу эди, терсликни уа газетчилеге сала эди: «к сожалению» дегенни башха амал бла, «ана тилни сёзлери бла белгилерге боллукъ эди», – деучю эди. Мен ангылагъаннга кёре, былайда «не медет...» десенг да боллукъ эди. «Мени сартынг» – НГ-ны тюбюн ызлагъанды, жаратмайды. Адамланы сёлешгенлеринде терс айтыуларын эшитсе, китапланы, бютюнда газетлени окъуй, тюз жазылмагъан жерлерин тапса, Берт, ана тилини къалаууруча, олсагъат ол кемликлени блокнотуна тюшюре эди. Нек? Артда аланы юсюнден ачыкъ айтып, тюзге юйретип, ана тилини тазалыгъын сакълар ючюн.

«Эншгеракъ», «ёргеракъ», «игиракъ» – хар биринде – АКЪ-ны тюбю ызланып, бош жияланы ичинде уа, кётюрюучю белгини да хайырланып, жазыучу эсге салады: -- ре-(рек!) «Газетге жазылыгъыз» дегеннге тюбейди. Аны чотха алады – тюзетдирирге керекди. Къалай жазаргъа керек болгъанын билдиреди: «газетге жаздырыгъыз». «Атамы», «анамы» деген сёзледе экинчи М кереклиси соруулай къалады. Бир къауум тукъум атланы жазылыулары юлгю халда бериледиле: Гюзеляны (Гузеланы – угъай), Тёппеляны, Кючмезляны, Ёлмезляны, Бёзюляны, Гуртуланы, Бабаланы ... Бир-бир «С» бла башланнган сёзлени алларында Ы таууш чыкъгъанны юлгюлери: «Ыстауат», «ыстакан», «ыскындык»; орус тилден келген сёз – «солдат» – ана тилибизге Ы-сыз киреди: «салдат», «Степан» деген ат С-ны аллында Ы бла – «Ыстепан». Л бла башланнган сёзледе Л-ны аллында И бла Ы – юлгюле: Иллеука, ылачын, ылакъырда. Берт арап  тилден келген «альхам» деген сёзню «илхам» деп алышындырыуну тюзге санамайды; «от жакъ» деген айтым бар эсе да, лексикада кенг хайырланылгъан, анга кёре тынч, тап айтылыннган онгла бардыла: «от эт», «от тиргиз»; «ырмах» деген сёзден эсе, халкъда «ырахын» деген сёз эркинирек жюрюйдю. Бир-бирде «дунья» («дуния») дер орунуна «дуйна» дегенлени эшитирге боллукъду. Ол да тилни тазалыгъына бузукълукъ салыуну юлгюсюдю. «Парахат» арап тилде «рахмат» деген сёзню магъанасындады: «ырахат» («ырахатлыкъ»), халкъны ауузунда дайым айтыла тургъан а – «ырахат». «Р» бла башланнган орус тилден малкъар тилге кёчген «рюмкагъа» «урумка» дейдиле. Нек? Аны юсюнден да ангылатыу керек эди. Прозагъа «къара сёз» дегенни Берт жаратмайды, тюбюн ызлап турады тизмеде. Керти да, «къара сёз» «къа¬ра кюнню», «къайгъы сёзню» эсинге тюшюртеди (ассоциация).

Тизмеде жазылгъан: «талкъы туз», «хант туз», «кюшлю туз». Сёлешгенде ючюсюн да хайырланадыла, болсада асламында «талкъы туз» дейдиле. Дагъыда: «шекер», «бал туз». Бу атла уа бизге не соруула бере болурла? Алагъа кёре дагъыда сёзле: «патчах», «сизляйла» («й» харфны тюбю ызланып), «хеуа» – «хауа», «телерадиобериуле», «ашхы» – «ахшы», «ашхам» – «ахшам», «урунуу», «пикир», «чертеди», «анда-санда», «шарт», «кошарла» – «къой орунла». Жазыучу, быланы жазып, не хыйсап эте болур эди? Ол «правительство» деген орус сёзню малкъар тилде эшитилиуюча жазаргъа кереклисин билдире болур эди: «прави-тельства» деген сёзню бергенде. Берт, орфографиягъа тюз келишмеген сёзлени айгъакъ эте, аланы тюз жазылыулары къалай болгъанларына да бир къауум юлгю келтиреди: «кюлкю» (терс) – «кюлкгю» (тюз); «чигинжи» (терс) – «жигинжи» (тюз). Адамны тукъум аты бла атасыны аты айтылгъанда, орус тилден алыннган суффикслени хайырланадыла. Ол суффиксле: -ов, -ев, -ович, -евич, -овна, -евна. «Ала нек алыннгандыла?» деген сорууну салады жазыучу. Бир къагъытчыкъда кенг хайырланылгъан «да» деген къошуучу союзгъа арапчадан, узбекчадан, татарчадан аны синонимлери юлгюге келтириледиле: «эм», «эмда», «уе», «ве», «уо», къыргъыз тилде «жана», узбек тилде «меж эм» (?) «Хасан, Хусейин уо Ибрахим» (араб.), «Хасан, Хусейин эм Ибрахим», неда: «Хасан, Хусейин, Ибрахим да» (малкъар тилде). Дагъыда бир энчи къагъытда жазылгъан сёзле – сол жанында Холамда, Чегемде айтылыучула, бирси жанында аланы Огъары Малкъарда айтылыулары:

гебен – галлас

муртку – балам (?)

сиржи (огъесе: саржи?) – тегенек

чеги – ушхол

муржар (мулжар ?) – илистин

чыккыр – кюштел

къыйытхы – тырнаууч

сабан агъач – готон

дорбункъул – шамурху

юлёкъу («къуллю» деп да айтадыла) – итбурун

мюшкери – юшкери

кырка – гари

баргъанем – баргъыем

не а (не уа) – кене а

«гып» деп – «гап» деп

(Окъуп, соруу белгилени тюз чыгъаргъаныма ишекли болуп, кесим салгъанма. - М.Г.)
Алай бла бир жанында литература сёзле, бирси жанында уа аланы диалектде къалай айтылыннганы. Баям, Берт литература тилни таза тутар ючюн, аны ауур этмез ючюн, жазыучула диалектизмлени керексизге кёп хайырланмасынла дерик болур эди.

Берт битимлени, жаныуарланы, хайыуанланы, жерде ёсген кырдыкланы жюзле бла атларын биле эди.

Ма къагъытчыкъда ызы къалгъан, оюмуну ачыкъларгъа болушхан бир тизгинчик: къушхамиш, къалияр, чюгюндюр, гедигин, чибижи, нартюх, бадыражан, быхы. Ашланы атларындан: хантус, халыуа, къояжапха; кийимлени атларындан: гёнчарыкъ, кёнчек; бокка; къолда айландыргъан затладан: ахча, бохча, хуржун. Бу сёз жыйымдыкъла артда къолгъа алынырыкъ илму ишлени эсде тутар ючюн жазылып къалгъандыла къагъыт журунчукъда.

(Ахыры боллукъду)