Ныгъышда

Саулай уллу дунияда жангыз кеси къалгъанча, олтурады ныгъышда жангыз къарт, бирде башын кётюре да, тёгерекге къарай, бирде къолунда тутхан таягъыны буруну бла жерде бир затла ызлай. Жылла аны инбашларындан басып тургъанлары тюз да къарагъанынглай билинеди – гуппуруракъ санлары иничкергендиле, иелерин жерге тарта, энишге ийилгендиле, тёгюлгендиле. Дуния уллу, жангыз адам а аны къатында гумулжук кибик кёрюнеди.

Къартны таякъ къыйыры ызлагъан ызлыкъдан ётерге кюреше, бир сары гумулжукчукъ арлакъ барып, ызлыкъны ёре къумундан энишге къарап, экили болуп тохтайды. Тамам ол заманчыкъда къарт да, башын кётюрюп, кюнлюм бетни чегин айырып тургъан юч къаягъа къарайды. Алагъа, ол къысыр къаялагъа, башхамыды, башха тюйюлмюдю акъсакъал, ныгъышха чыгъып, ким бла сёлеширге излегени, кимни эшитирге сюйгени, нени юсюнден сагъыш этгени, ким биледи.

Жашауу келген адам, киши да билмеген, бу юч къая, кюнлюм сырты, элни экиге бёлген черек, аны ары жанында къара орман да тюшюнмеген бир таша затны билгенча, тасхалы ышара, бийикден къол аяздача кёрюннген элге къарайды. Энишге чабып баргъан жолда, тюрлю-тюрлю къамыжакъчыкълача, женгил машинала миялабет хауаны кесеклеге жыртып, юзюп, ары-бери жортадыла. Къабакъ эшикле къатында аны кичи келини кёрюнеди. Ол, бир заманда бир затха ыразы болмагъан бетин жыйыра, къабырла таба къарап:

– Ёмюрлерин къайда болса ашырадыла, къайда болса баш кечиндиредиле, жашайдыла, ёлселе уа, аланы бери келтирип басдырадыла, – дейди, кимге эсе да, баям, ёлгеннге, дау эте.

– Адамла къайда болса басдырмайдыла ёлгенлерин, – дейди къайын атасы, келини таба къарамай, къарыкъгъан ауаз бла. – Аталарыны журтларына келтиредиле дунияларын алышханланы, ары жолну былайдан башласынла деп. Бошдан эте болмазла алай. Анда да бир таша магъана барды.

 «Былай къарай келсенг, ёлюмден магъаналы бир зат да болмаз дунияда, – деп сагъыш этеди сора къарт. – Аны бош сунсанг, сора жашау да бошду». Аны эсине аны аппасы, атасы, ол кеси да ёлюмню юсюнден хар заманда да сагъыш эте келгенлери тюшеди. Кеси дегенлей, жаш заманында уруш аулакъларында от-окъ ичинде жанын къолуна алып жюрюгенди. Андан, Аллах аллай насып берип,сау къайтханда – къырал аны халкъын эриши дау бла элтип атхан киши жеринде айланды.  Ата журтха жыйылгъанда – анча узун жылны тансыкъ болуп тургъан элинде ёмюрлеге орналды… Алайды кёплени къадарлары. Алай келеди бюгюннге дери да. Анда-мында айланнган а… къадар алай болса, не этгин?

– Жилягъан да жокъду дейди Жамал къызы, – деп къошады келини. – Ким жилярыкъды, мында аны таныгъан жокъду сора. Ол таныгъан да къалгъан болмаз… Керек да болмаз анга, ёлгеннге, кимни да жиляуу. Айта турама ансы, жилягъандан да эрикгенди халкъ. Къайгъы сёзледен чыкъмайбыз сора…

Акъсакъал ол сабий заманында жаш атасы къаядан кетген кюнню эсине тюшюрдю. Ол кюн аны ата эгечлери къалай жилягъанларын ол бир заманда да унутмайды. Ёлгенни къобаралмай эселе да, жаны болгъанны уа жилямукъда жууундура эдиле.

Хау, бусагъатда алай жиляй билмейдиле. Жилясала уа, таза болуп, тууар эдиле жангыдан дуниягъа, игиликле, сууаплыкъла этерге сюйюп.

Ныгъышда олтургъан жыл саны келген адамны, былай къарагъанда, бирси элли къартладан башхалыгъы болмаз дерчады: акъыл жарытхан кёзлери, жукъаргъан уллу къоллары, таулу къалпагъы… Алай… ол башха эди. Энчи. Нёгерлерин ашыра келип, кимин жашлай, кимин иги кесек жыл сюрюп… тийреде жангыз къалгъан къарт.

Ол къабырлагъа чыгъаргъа хазырланды. «Келин айтханча эсе… алай къалай ашырыр жамауат сабийлей бу орамлада чабып айланнган адамын башха дуниягъа?!»  Кючю жетсе, бармай къалмаз. Энди къазып бошай болурла…

Аны алаша шинтикчиги бла бирге элтди туудугъу къабырлагъа. Ол ёлгенни бети кетип тургъан къуллукъчу жашын жапсарыргъа сёз излеп кёп турмады – айтды жюрегинде болгъанны, ызында къалгъанлагъа сабырлыкъ изледи Уллу Аллахдан. Нек десенг, биле эди: жаланда Аллах жарашдырады адамны акъылында жашауну бла ёлюмню, ары дери киши ёлмегенча, андан сора да киши ёлмезликча, алай бушуу этгенни бла къадарны. Жаш а, кёзбаусуз, терен бушуулу эди.

 Ызы бла къарт, адетде болгъаныча, бу болумгъа тийишли сураланы да окъуду. Кёп кечгинлик тиледи Аллахдан ёлгеннге. Сора къайтды юйюне. Машина бла келсе да, чалгъы чалып, таудан тюшгенча, алай арып кирди арбазына.

Малгъа къарагъан, башха жумушха жарагъан да – бары да юйюне табылгъанда да, ол ныгъышны къоймады. Келини, жашы, туудугъу да сёлешдиле, юйге кирирге сюймеди. Ныгъыш кеси да алай узакъ тюйюлдю – былайчыкъда, жангы хунаны жанында. 

Тюп орамдан ёрге чыгъа келген жерде ёлгенни жашы кёрюндю. Ол, къартны жанына олтурургъа болмай, сюелди.

– Чёк, – деди акъсакъал. – Олтур. Айт хапар, къалайды шахарда жашау?

– Атам элин бек сюе эди. Алай… жанына кёп тийгендиле… къыралгъа аллай бир къуллукъ этгенде да… Сора ёпкелегени да кетмегенди…

– Заман алай эди. Анга, ёпкелеп, не эталлыкъса? Ол кесин тутдурмайды. Къыралгъа уа… эркинлигинг, кючюнг да жокъду.

– Адамлагъа ёпкелей эди. Эллилерине. Аны тутдургъанда, киши жукъ айтмагъанды деп. Атам а немислилеге, эллилери тилеп, андан ишлей эди. Аны кёпле биледиле. Капитан чынында, жаралы болуп, Ростовда госпитальда тургъанлай, немислиле жетедиле деп, аны юйге ашырып ийген эдиле… Несин санайма санга. Кесинг да билесе.

– Хау, сени атанг устаз болуучу эди. Немис тилни да иги билгенди. Эл къартла тилей баргъан эдиле, онгу болуп, адам жойдурмаз деп…

– Кеси жоюлгъанды! Ма андан жоюлгъанды. Бюгюн ёлмегенди ол, аны тутхан кюнлеринде, ол къутхаргъанладан аны бир жан къорууламагъан кюнде окъуна ёлген эди. Ауанача жашагъанды… Ол жашаумуду?

– Аллах, келген жолунг бошалды деп, анга ажал бергинчи жашайды адам. Жан а… малтанып къалмаз ючюн, тюзлюкню излерге керекди. Ол заманда уа, кесинг да эслерге керексе, сау дунияда ёлюм бла жашау бир бири бла кюреше эдиле – уруш, сюргюн... Терслик баш кётюрген кезиу эди. Элни, жыл саны хорлап, урушха алынмагъан тамата къаууму оноу этип, кеслери баргъан эдиле Ахматдан душманнга ишге кир деп тилей, адамны ачытмазын билип… – деди да, къарт бир ауукъ заманнга шошайды.

Сора, ушакъ нёгери кюнлюм тёшде, бийикде,  бюгюн атасын басдыргъан  къабырла таба къарап тургъанын энди эслегенча:

– Тутулгъанда уа… – деп, сёзюн андан ары айтды къарт. – Ол заманда сюргюнню ал кезиую эди. Хар ким – жан къайгъылы. Ким тынгыларыкъ эди сени юфгюрсенг ауа тургъан къартларынга?.. Ала да бошалгъан эдиле биринчи жылда окъуна, биз фронтдан къайтыргъа.  Ёлгенлени бла сауланы араларын не заманда, ким сюзалгъанды? Кёре келген, эте келген терсликлери ючюн, сёз айтыр кезиуде тынгылап къалгъанлары ючюн

да ёлгенле анда тынчаймайдыла, саула уа – мында.

Кюн, къаяланы бир жанын къызартып, акъырын батып бара эди. Тёгерекге жайыллыкъ къарангы бусагъат ол ортадагъы жютю къаяны Къая къызы жашагъан гитче дорбунчукъларындан чыгъарыгъын билип, акъсакъал ары къарап турду. Жаш а – къабырла таба. Аны тёгюлалмагъан кёз жашлары жылтыратхан къарамы, ол алыкъа сабийликден чыкъмагъанча, инжилиулю, таза эм мудах эди.

«Иги жаш ёсдюргенди Ахмат», – деп келди къартны кёлюне. Сора ол ыразылыкъ кёкге чыгъып кетип, анда жарты айны тёгерегине олсагъат жарыкъ жулдузла жандырды.

Олтура эдиле экеулен ныгъышда, бара тургъан, кесин тутдурмагъан заманнга дауларын, ыразылыкъларын да айта, аны ызына къарай.