Биринчи атламларындан башлап халкъына, аны адабият байлыгъын айнытыугъа жюреги бла берилипди

Жазыучу, филология илмуланы доктору Берберланы Бурханнга 60 жыл толду. Аны биз фахмулу прозаикча, драматургча, алимча таныйбыз. Ол бу юбилей жылына бай ниет хазнасы бла жетгенине барыбыз да шагъатбыз.  Бербер улуну чыгъармачылыгъыны юсюнден культурология илмуланы доктору Орусбийланы Фатиманы 2011 жылда жазылгъан  материалны басмалайбыз, адабиятны сюйгенлеге ол сеийир кёрюнюрюгюне ишекли болмай.

«Хусей ундуругъуну башында тагъылып тургъан суратха кёз жетдирди. Аны къабыргъагъа ким илиндиргенин билмейди. Ол букъу басхан суратны юсюне бармагъы бла сыз тартханлай, андан тейри къылыч къарады». Бу халда бола болур, эштада, хар адамны да къарыуундан келлик «алам» сезимине кёчюу. Аллай кёчюу Берберланы Бурханны чыгъармачылыкъ ишинде энчи суратлау амалгъа айланнганы себепли уа, жазыучуну басмаланнган бир къауум чыгъармасын тинтиуге мен ажымсыз аманатхача къарагъанма. Ол баргъан жолну ызындан къатларгъа сюеме.

Бурханнга кесини абадан тукъум башчыларын кёрюрге тюшмегенди. Аны эки къарт атасы – Ахмат бла Топшай, Уллу Къарачай журтларындан айырылып, Орта Азияны тюзлеринде къабыр юлюшлерин тапхандыла. Буруннгулуладан келген тукъум кавказ тёрелени кёчгюнчюлюк юзгени жаш жазыучуну чыгъармачылыгъына бушуу халны сингдиргенди. Алай болгъанлыкъгъа, назмуларында, драматургиясында, прозасында Бурханны миллет эслилигини теренлиги Къарчаны ызыны юзюлгени туудургъан кемликни толтурады. Замансыз дуниядан кетген атасыны сыфаты уа аны жумушакъ кёллю, неда жюреклерине терк жетген, жашауну болумларына энчи кёз къарамлары болгъан кёп жигитлеринде танылады.

 «Ауаз» деген хапар аллайды. Хусей, къарындашы Хасанны чакъыргъан ауазына бойсунуп, аны къужур халда ёлгенини тасхасын билир ючюн, къабырына келеди. Ол юч адамны сюймеклик жарсыуларын, тукъумну тасхасын ачыкъларгъа итинмеклигинден ёледи. Тукъумну байламлыгъы акъылгъа сыйынмазча, ёмюрледе чачылмазча деменгили, тутхучлу болады. Аны кибик, харкюнлюк сезимден ойлагъанда, эки къартны – бирге узакъ ёмюрню жашагъан Жаным бла Тинимни учханларыны магъанасы бек теренди. Аланы сёлешгенлерини тилек тилегенден башхалыкълары жокъду («Агъач чана»). Къарачай-малкъар тилде «жаным-тиним» деген идиоманы эки сёзюн бир бирден айырыргъа жарамагъанча, жанланы байламлыкъларын бёлюрге жарамагьаны да баямды, алай пьесада ол сёз тутуш эки адамны атына юлешинеди – Жаным бла Тиним­ни. Ёле башлагъанны санына термилгени, жанны башха дуниягъа учханыны къыйынлыгъы, къызыулукъда сандырагъаны аланы эсгериулери бла къатыша, кёз алларында битеу жашаулары ётеди. Алгъын айтып къоялмагъан ич сёзлери, ичлеринде тыйылмай, толкъун болуп, тышына чыгъадыла. Атасыны къадары буюргъан ажымлы терслигинден жашы дуниядан кетгени, Орта Азиягъа кёчюрюлгенлеринде, сабийлик тоналгъаны, ёлюмню аллында магъаналары ёсген башха ууакъ шартла... Аланы дунияда болмагъанча тюз ниетликлери, бирликлери бла жюрек халаллыкълары бузулур деп къоркъмай, жалгъан дунияны бла ёмюрлюкню арасында битеу чырмауланы къоратады. Жашчыкълары ахыр учууунда учхан, атасы кеси къолу бла ишлеген чана адамны жашауун бла ёлюмюн тогъайлагъан белги болады: сабийликни къууанчына этилген чана эм башха дуниягъа кетгенни чанасы – сал басхыч...

Къалгъанладан башха тюрлю жазылгъан, хош кёллю окъуучуну халына алай бек жарашмагъан затны юсюнден айтылгъанны, таулулада ачыкъ жюрюмеген сюйюмлюлюкню бла жюрек жууукълукъну, эки жанны ич къыйынлыгъын жаланда «аламны чегинде» болгъан ангыларыкъды. Жаш жазыучугъа аллай фахму кьайдан келгени белгисиз эсе да, ол жашауну къаты сынап кюрешеди. Ол затха себеп кино бла театр драматургияладан сезген умутуму, ГИТИС-де окъугъан жылларында алгъан усталыгъымы огъесе «шаманлыкъны» магъаналы деслерими эте болурла?

Бу соруугъа жууап Берберланы Бурханны битеу чыгъармачылыгъыды. Аны «оюмларыны жолоучулукълары» къарачайлыланы къадарларын, жашау бла байламлы этип, кёп тюрлю болумлада тюбешдиреди. Кёп хапарларында, «Ташны къычырыгъы» деген повестинде да бизни прозада Минги тауну эки жанында да айныгъан тыйгъычсыз, сыйдам жазыу Бурханнга жангы суратлау тилни излетеди – бир затны белгилегенден сора да, фикирин терен, кесгин ачыкъларгъа себеплик этген. Терен оюмну кесгинлиги, шатыклыгъы, кёзбаусузлукъ, жашау кертилик – быладыла тюрк сёзню жалгъансыз шартлары – Сёзню биринчи эсгертмесин къурагъан Юсуф Баласагуниден башлап  Чингиз Айтматовха дери. Бизни адабиятда уа Мечиланы Кязимни «тюз сёзю» энтта да аны ызы бла барлыкъланы сакълайды. Къарачай жанында аллай жазыучу чыгъармачылыгъында кемсиз къысхалыкъны сайлагъан, «башында режиссёрлугъу» болгъан, драматургиягъа Бурхандан алгъа келген Батчаланы Муссады.

Бурханны хапарларында эсленнген притча-параболагъа талпыныуу, биз акъыл этгеннге кёре, «Ташны къычырыгъы» деген повестьде да сакъланады.

Эки къарындаш – Осман бла Таулан – Къарачайны «миллет ниетини» эки жолу, эки къолудула. Ол болум халкъны къадарында, тарыхында бардырылгъан тюрлениу ишле бла байламлы, хар бири кесини муратын къоруулауда, анга талпыныуда ачыкъланады. Эртте замандагъы ишлени суратлау чыгъармагъа къатланнганы, «къауум-къауум адамны эс этмеген кезиулерини» эсгермелери (Юнг) ёмюрледе ангылашынып турлукъ сыфатлада кёргюзтюледиле. Табийгъатха бла топуракъгъа жууукълукъ Тауланны сыфатында белгиленеди. Дин жаны бла халкъ кертиликни жакъчысы, муслийманланы Сыйлы жерлерине жюреги тартханы бла Хажи повестьде жанны жолоучулугъуну бир жанын къурайды.

Бюгюн жаш жазыучулада жашауда тамырланыргъа излеген миллет ниетге ачыкълыкъ танылады. Ала кеслерини туугъан журтлары бла жамауатларына жууаплылыкъны сезедиле, аласыз бир да уллу Ата журт болмазлыгъын, юзюлюп къалгъан жууукъ-ахлу байламлыкъны адамны энчи эркинлигини даражасында тохташдырыргъа кереклисин да ангылайдыла. Повесть, тюшюнюп, эс этгенден сора, тюнгюлюуден эсе иги умутну хорламына ийнандырады.

Бизни жашауну халын тюзюча ачыкълай келген, реалист, бир ёлчемли прозабызда Берберланы Бурхандача, суратлау ойлау жаратылгъаны ышаныулукъну туудурады. Ол, биринчи атламларындан башлап, кесини халкъыны «жерине бла къадарына» ачыкъды, аны юсю бла жангы ниет толкъунла сёлешгенчадыла. Литератураны тизгинлешип айныу жоругъундача болмай, бийик таулада, ташада ёмюрлюк Терек бахчаны жетген кёгетича.

Поделиться: