Керексиз даулашладан сакъланыр мадарла

Юйюр – ол эр кишини бла тиширыуну бирге жашаргъа закон бла бегитилген оноуларыды. Аны къурау эм айырылыу аланы экисине да мюлклери, сабийлери бла байламлы жууаплылыкъ салады. Аны юсюнден ушакъны юрист Азамат Тохов бла бардыргъанбыз.

- Азамат, эм алгъа, юйюр къурау бла байламлы законодательствону юсюнден айтсанг эди.

- Быллай байламлыкъланы Юйюр кодексни чеклеринде ЗАГС-ны органлары бегитедиле. Анда эр бла бийчени бир бирлерини алларында эркинликлери эм жууаплылыкълары толу ангылатылынады. Россейде юйюр къураргъа 18 жыллары толмагъанлагъа (энчи болум бла байламлы 16-жыллыкълагъа жарайды), жангызда эр кишилени неда тиширыуланы араларында, къаршы жууукълагъа, психикалары ауругъанлагъа эркин этилмейди. Чек биринчиси тургъанлай экинчи юй бийчени алыргъа неда экинчи эрге барыргъа да салынады, алгъа алгъыннгы жашау нёгерден айырылыргъа керекди. Адамны зор бла юйюр къураргъа тартыу законнга чюйре келеди, ол экеуленни ыразылыкълары бла къуралыргъа тийишлиди. Миллет неда дин адетле бла къуралгъан юйюрню, ЗАГС-да шагъатлыкъ этилмеген эсе, юридический кючю жокъду, аны къырал болгъаннга санамайды.

 - 16 жылда юйюр къураргъа уа къаллай болумлада эркин этиледи?

- Бизде аллай болумла артыкъ тюбемейдиле – тиширыуну сабийден  ауурлугъу бар эсе неда бала туугъан эсе. Былайда ЗАГС-ха заявление жазгъанда медицина учреждениядан тиширыуну ауурлугъу болгъаныны юсюнден справка неда сабий тугъанына шагъатлыкъ къагъыт изленирикдиле, керек болса, дагъыда талай башха документ соруллукъдула.

- Юйюр къурау бла байламлы хар неда ачыкъ эсе да, эр бла бийче бир бирден айырылгъанларында даулашла аслам чыгъадыла.

- Бу жумушну административ амал бла неда сюдню юсю бла тамамларгъа боллукъду. Биринчиси бла ала экиси да айырылыргъа ыразы болуп, сабийлери да жокъ эсе хайырланадыла. Мюлкню юлешиуде бла  сабийлени ата неда ана бла къоюуда чурумла чыкъмай хазна къалмайдыла. Законодательствогъа кёре эр киши айырылыуну юсюнден тилекни эки болумда берирге эркин тюйюлдю – юй бийчени баладан ауурлугъу бар эсе эм сабийлерине бир жыл толмагъан эсе.

- Айырылыргъа сюйген адам не этерге керекди?

- Башында айтылгъаныча, мюлк эм сабийле бла байламлы чурумла жокъ эселе, эр бла бийче бирге ЗАГС-ха заявление берирге тийишлидиле. Анда сиз къаллай сылтау бла айырылыргъа излегенигизни сорлукъ, бир ауукъ заманын юйюрюгюзню сакълап кёрюгюз деп тилерик тюйюлдюле.

Даулашла чыгъа, эр киши неда тиширыу бир тюрлю умут бла айырылыуну соза, алиментле тёлерге керек эсе, сюдсюз бу жумуш тындырыллыкъ тюйюлдю. Ол юйню чачылгъаныны юсюнден къагъыт бергенликге, эр киши неда тиширыу анга ыразы тюйюл эсе, аны тюрлендирирча тарыгъыу этерге боллукъду, анга он кюн бериледи.

Юристле артда мюлкню юлешиу бла байламлы даулашла чыкъмаз ючюн, энчи келишимни тауусургъа да чакъырадыла. Ол бизни тёрелерибизге артыкъ келишмегенликге, айырыу ишни иги да женгиллендиреди.

- Аллай келишим тауусулмагъан эсе уа?

-  Юйюр кодексге тийишлиликде эр киши да, тиширыу да юйюрде жашагъан кезиулеринде жыйгъан мюлклерине бирча иеледиле, аны тенг юлеширге тийишлиди. Энчи мюлкге саугъагъа берилген зат неда биреуден къалгъан мюлк (наследство), приватизация этилген фатар (юй), юйюр къурагъынчы эм айырылгъандан сора алыннган харакет саналады, ол иесинде къалады. Ата-ана къызларына неда жашларына берген фатар, сёз ючюн. Жангызда ала бу жумушну ала юйюрленнгинчи этеселе, игиди. Былайда сюд хар не да тенг болурча, эсге борчланы да алады.

- Борчну адам кесини бир жумушларына алгъан эсе, ол башхагъа нек ётеди?

- Кредитни, ипотеканы, танышладан ахчаны биреулен юйюр къуралгъан сора алгъан эсе да, сюд анга экисини да борчунача къарайды. Аны ючюн айырылгъан кезиуде ала экисине да юлешинедиле. Борчлагъа коммунал тёлеуле, тюкенде рассрочкала, башха займла да саналадыла. Сюдде адам борчну кесини жумушларына алгъанына, андан юйюрге хайыр келмегенине женгдирирге керекди, алай ол тынч иш тюйюлдю.

 Ипотеканы юсюнден энчи айтханда, былайда банкны сейирлери да чыгъадыла, ол а асламысында борчну ахчаны алгъан адам тёлерин излеучюдю. Быллай болумлада бир-бирде судья аны тилегин къабыл кёрюрге да боллукъду. Ипотека юйюр къуралгъан сора алына эсе, кредит учреждение эр бла бийче созаёмщикле болурларын излерикди. Айырылгъанда борч экисине да юлешинирикди. Былайда дагъыда бир проблема чыгъады – ипотекагъа алыннган фатарны сатаргъа жарамайды, аны ахчасы тёленип бошалгъынчы ол банкныкъыды. Аны ючюн банкга, эр кишиге, тиширыугъа да - барысына да тап келген оноу излерге тюшерикди.

- Баям, юйюр къурагъанда мюлк бла байламлы келишимни тауусуу, керти да, тынчыракъды.

- Аны юйюр къурагъанда, андан сора да тауусургъа жарайды. Документге нотариусда шагъатлыкъ этдирирге керекди, ансыз аны юридический кючю болмайды. Банкланы талайы ипотеканы бергенде адамла аны тауусурларын излеучюдюле.

Келишим эр бла бийчени ыразылыкълары бла жангыз да мюлк бла байламлы  толтурулады. Аны юч тюрлюсю болады: мюлкге бирча иелик этиу – болгъан затла бла экиси да бирча хайырланадыла, айырылгъанда ала тенг  юлешинедиле. Экинчиси: кёбюрек файда ким тюшюре эсе, мюлкню асламысы анга къалады. Ючюнчюсю, мюлкге кесек-кесек иелик этиу. Сёз ючюн, биринде фатар, машина, башхасында уа фирма неда бир башха зат боладыла, мында келишимде жазылмагъан мюлк бирге ишленнгеннге саналады.

- Алай былайда башха тапсыз болум чыгъады. Адамны нёгерине сайлагъан инсан эм насыплы кюнлеринде мюлкню къайгъысын этип башласа,эриши кёрюнеди.

- Кертиси бла да, келишим тауусайыкъ дегенде адам нёгерини кёлюне бек тиерге боллукъду. Сора, тойну аллында айырылыргъа боллукъбуз дегенча сагъышла кимге келедиле? Алай эсе да, адамла жашай баргъанда тюрлю-тюрлю болумла чыкъгъанларын ангыларгъа тийишлидиле. Эр неда бийче бу сагъышлагъа къала эсе, быллай ушакъ къыйыныракъ кёрюнсе да, нёгерине ангылатыргъа боллукъду. Айырылыргъа тюшсе, келишим керексиз даулашладан, тюйюшледен, кёлкъалдыладан сакъларыкъды.

- Мен оюм этгенден, эм къыйын болум сабийле бла байламлыды. Сюд аланы асламысында анада къояды. Аталагъа кёбюсюнде алиментле тёлерге буюрулады, алай бу жумушдан къачаргъа кюрешгенле болгъанлары кимге да жашырынлыкъ тюйюлдю.

- Хау, сабийле кёбюсюнде аналары бла къалыучудула. Алиментлени тёлемегенлеге чекле салынадыла, ала бла приставла ишлейдиле. Бирде эр киши бла тиширыу сабийлени ёсдюргенде бир бирге билеклик этерге кеслери аллына келишюучюдюле. Алай артда араларында сёзмю чыгъады, тюйюшгенми этедиле, тиширыу мен андан ахча алмагъанма деп къояргъа да болады. Аны ючюн алиментлени законда бегитилгенича тёлеу игиди. Нек дегенде, эр киши тиширыугъа ахчаны берип тургъанлыкъгъа, ол бир жерде эсепленмей эсе, ана артда сюдню юсю бла битеу заманнга жыйылгъан алиментлени тёлетирге боллукъду. Ата кеси ыразылыгъы бла этген болушлукъ а тергелмей къаллыкъды.

Бир сабий бар эсе, анга иш хакъдан 25 процент бёлюнеди, экеуленнге – 33 процент, юч неда андан кёп бала ёсе эселе – 50 процент. 2003 жылдан башлап, сабий бийик билим берген учрежденияда окъуй эсе, анга алиментле вузну бошагъынчыгъа дери тёленедиле. Мен ойлагъандан, алиментле тёлерге жууаплылыкъ салыннган инсан, ала бла чекленмей, сабийине дайым болушургъа, анга кеси саулукъда ёксюзлюк сынатмазгъа тийишлиди. Жашау нёгерге сайлагъан адам бла, кесигиз кёресиз, не тюрлю болум да чыгъаргъа болады. Алай ата да, ана да сабийлерини алларында жууаплылыкъны сезерге тийишлидиле.