Айыула

Дунияны башында жашагъан айыула 7 тюрлюге юлешинедиле. Алай эсе да, къылыкълары аланы, кёп къалмай, бирге ушайдыла:балалары туугъанлай сют бла кечинедиле, кеслери уа кырдык, жемиш, наныкъ, эт ашап жашайдыла. Жыртхыч жаныуарлагъа саналадыла. Акъ айыудан къалгъанлары къыш мыртыскы жукъугъа киредиле эм  жаз башында, къар эрий башлагъанда, уянадыла.

Айыула къыралыбызны шимал жанында буз тенгизден башлап (акъ айыула) битеу география кенгликледе жашайдыла. Россей Федерацияны территориясында юч тюрлю айыу барды.

Аланы бек уллусуна акъ айыу саналады. Ол Север буз тенгизни бузларында, айрыкамлада, тенгиз жагъалада жашайды, къыш жукъугъа кирмейди. Орта эсеп бла акъ айыуну узунлугъу 2,5 метр, бийиклиги  1,6 метр болады, ауурлугъу 400-500 килограммгъа жетеди. Бир тонна тартхан айыула да тюбейдиле. Сууда бек иги жюзедиле. Ашлары - тюленьле, моржла, китле, леммингле, чабакъла,жагъалада уа овцебыкла ( не тууар, не къой демезча кийик малла) эм башха жаныуарладыла.

Тишилери эркеклеринден игида гитчеледиле. Бууазлыкълары 8-9 айгъа созулады. Ана айыула асламысында экишер бала табадыла. Балаланы туугъанлай окъуна узунлукълары 30 сантиметр чакълы боладыла.

Эркек айыу къыш жукъугъа кирмей эсе да, тишиси уа къышны къар куркада ётдюреди, балаларын да мыртыскы жукъуну кезиуюнде, къыш ортасында табады, март айда уа, балачыкълары бла бирге куркадан чыгъып, “уугъа" айланып башлайды, балаларын да юйретеди ол “усталыкъгъа".

Шимал Америкада къара айыу-гризли  жашайды. Ол жерде жашау этгенлени араларында бек огъурсузгъа саналады. Аны узунлугъу 180-200 сантиметр болады, ауурлугъу 150-160 килограмм чакълыды. Ала Шимал Американы сууукъ районларында жашау этгенлери себепли, къыш жукъулары 7-8 айгъа дери созулады. Бу айыула да кырдык, жемишле, наныкъла ашайдыла, черекледе чабакъ тутуп жашайдыла.

Шимал Америкада, гризли айыудан сора да, башха къара, мор, аны къой, кёксюл айыула окъуна бардыла. Аланы къылыкълары, "уугъа" айланыулары, бала ёсдюрюулери, аланы жашаугъа юйретиулери европалы, азиялы айыулагъа ушайдыла.

Аладан сора да, акъ боюнлу (анга гималай айыу деп да айтадыла), уллу эринли (Индияда бла Шри-Ланкада), малайзиялы (Индокитайда бла Индонезияда) деген айыула бардыла. Кёзлюклю айыу а Юг Американы тауларында (600-2000 метр бийикликледе) тюбейди, айыула 25-30 жыл жашайдыла.

Акъ айыула дунияны Къызыл китабына жазылгъандыла эм халкьла аралы законла бла кьорууланыладыла. Къалгъан айыулагъа "уугъа" кюз артында бла къышда айланыргъа эркинлик бериледи.Aйыy жау сууукъдан aypyгъанлагъа бекжарайды. Ётюнден да дарман этедиле. Аны себепден «ауана» рынокда аланы ётлери, терилери бек багъадыла. Браконьерле уугъа айланыргъа жарамагъан кезиуледе да айыуланы кёп къырадыла. Аны хатасындан ала аздан-аз болуп барадыла.

Поделиться: