Хорламны магъаналылыгъын бир киши да тюшюраллыкъ тюйюлдю

9-чу  майда битеу россейли халкъ  совет къырал Уллу Ата журт урушда  фашист Германияны хорлагъанын белгилегенди.  Москвада, Къызыл майданда, тёреде болуучусуча,   парад бардырылды, урушда ёлген аскерчилени къабырларына аланы сабийлери бла туудукълары гюлле салдыла, байрам хантланы артында олтуруп, Хорламны келтирген жигитлени эсгерип, ала   ючюн алгъыш аякъла кётюрюлдюле.    Керти да бу халкъ байрамды,      къууанчны эм кёз жашланы бирге туудургъан кюндю.

Россейни сюймегенле, къыралны ичиндеги,   тышындагъы душманлары  не бек кюрешселе да, Хорламны даражасын, магъаналылыгъын учуз бир заманда да эталлыкъ    тюйюлдюле.

СССР-ге къажау уруш ачардан алгъа фашист Германия  битеу Европаны къолгъа  этгенди. Аны алгъа  барыууну бир къырал да тохтаталмагъанды, аскерлерин ууаталмагъанды.   Польшаны сауутланнган кючлерин вермахт бир айны ичинде чач-тюк этгенди. Дания душманны къолуна  жаланда бир кюнню ичинде, Норвегия – 60, Голландия – 4, Бельгия – 19, Франция – 42, Югославия – 9, Греция – 17 кюнню ичинде тюшгендиле. Бу къыралланы правительстволары Германияны аллында баш ургъандыла, битеу хапчукларын да жыйып, къачып къутулгъандыла, халкъларын кеслери алларына къоюп.

Жаланда совет союз,   1941 жылда 22-чи июньда фашист Германия бла аны союзниклери чабыууллукъ этгенлеринде, биринчи сермешледе хорлатхан эсе да, тюнгюлмей, артха турмай, Хорламгъа жетишгенди. Битеу халкъланы, къыралланы да мурдорларына дери ууатыргъа бурулгъан уруш 1418 кюн бла кече баргъанды. Совет къыралны оноучулары, урушну ал кюнлеринде чекле ючюн баргъан сермешледе хорлатханына да къарамай, жунчуп къалмай, битеу халкъны душманнга къажау бирикдирген эди.

 Экинчи битеудуния урушда Хорлам кимни жанында боллугъу  совет-герман фронтда  гитлерчи аскерлеге къажау къазауатда ачыкъланнганды. Аны юсюнден белгили политик У.Черчилль былай жазгъанды: «Россей Западда союзникле сермешген кючледен эсе уллу аскерлени кеси аллына ууатады. Ол кёп жылланы ичинде адам къоранчла  да этип, душманнга къажау жерде сермешлени асламын кеси бардырады».  

Аны къалай ангыларгъа боллукъду? Уруш Баренцев тенгизден Къара тенгизге дери жерде бардырылгъанды, фронтну узунлугъу  4,5 минг километр, кенглиги уа 400 километр  эди. Тёрт жылны ичинде  совет-герман фронтда бир жолгъа сермешлени вермахтны 190-дан 270-ге дери сауутланнган дивизиялары бардыргъандыла.  Ол а жерде аскерлени 83 проценти тенгли бирди, ол санда 86 проценти танк, 100 проценти уа моторизованный дивизияла болгъандыла.

Англияны эм Американы Бирлешген штатларыны аскерлерине къажау Север Африкада 1941-1943 жыллада 9-20 гитлерчи  дивизия кюрешгенди. Италияда 1943-1945 жыллада – 7-26, Запад Европада 1944 жылны июнь айында – 56-75 дивизия.

Тёрт жылны ичинде совет-герман фронда душманны 607 дивизиясы ууатылгъандыла неда жесирге тюшгендиле. Союзникле уа бу кезиуде 176 дивизияны жокъ этгендиле.

Уруш жыллада Германияны  битеу къоранчларыны 80 проценти совет-герман фронтда этилгендиле: 4 миллион 227 аскерчи ёлтюрюлгенди. Совет армия душманны быллай кючлерин сыйыргъанды неда ууатханды: 70 минг аскер самолётну (70 проценти тенгли бир),  50 мингден аслам танкны бла штурмовой сауутланы (75 проценти),  167 минг сауут эм миномётну (74 проценти),  2,5 мингден аслам кемени.

1945 жылны май айында Хорламгъа  ким къаллай къошумчулукъ этгени бир адамда да даулаш туудурмагъанды, нацизмни бла коммунизмни   киши да  тенг этмегенди. Аны юсюнден АБШ-ны президенти Ф.Рузвельт Сталиннге былай жазгъанды: «Американы Бирлешген штатларыны халкъыны атындан Къызыл аскерле битеудуния тарыхда болмагъанча хорламларына сейир-тамаша этгеними билдиреме. Америкалыла Къызыл аскерлеге эм совет   халкъгъа  кёп жылланы  сый-намыс этгенлей турлукъдула».  Аны сёзлерине  Англияны премьер-министри У.Черчилль да къошулгъан эди: «…Келир тёлюле Къызыл аскерлени аллында борчлу болгъанларын, аланы хорламларын кёрюп тургъан бизни тёлюча, сёзсюз ангылайдыла».

Алай Хорлам тынч келмегенди. Румынияны къоруулау сермешледе 69 минг, Польшада – 600, Югославияда – 8 минг, Чехословакияда- 140 минг, Венгрияда – 140 мингден аслам, Норвегияда – 2 минг, Австрияда – 26 минг совет аскерчиле бла офицерле жоюлгъандыла. Битеу да бирге миллион адам. Уруш жылланы юслеринден хапарлагъан документли кинолада Европаны къыралларында эркинликни келтирген совет аскерчилеге къалай тюбегенлери кёрюнюп турады: гюл къысымла, къууанч,  ётмек эм туз бла.

Совет халкъ кесин аямай фашистлеге  къажау тургъаныны хайырындан совет къырал деменгили болгъанды, битеу дунияда даражасын кётюргенди.   Биз келтирген уллу Хорламны даражасын билмей – 20-чы ёмюрню тарыхында бек магъаналы ишни –  урушдан сора дунияда болгъан процесслени, СССР-ни къадарын эм бюгюнлюкде Россейни айныуун да ангылагъан къыйынды.

 

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: