ЭСГЕРИУЛЕ – ТЕЙРИ КЪЫЛЫЧ

Юйден узакъда

Кечеди. Ёлген тенглерибизден узакъ болмай, исси кюн бла окъ-топ къыздыргъан ташны артында, аркъаларыбызны анга берип, олтурабыз. Арлакъда – кюйген танкла. Ала, бизге къарамазгъа кюреше неда таукеллик бериргеми сюйюп, узун быргъыларын алгъа, душман таба, бургъандыла. Киши жеринде, Афганистанда, ала да юйлю тюйюлдюле…

Жукъу басхан кирпиклерибиз ауурдула! Бек ауур. Эртте бирле алай айтсала, аз кюлмез эдим. Юч нёгерим да, мен да кезиу-кезиу къалкъыйбыз. Бирибиз сакълап, къалгъанла – къалкъып. Бусагъатда мени кезиуюмдю. Айхай, жукъудан къачама десенг, ачлыкъ тутады, сора суусап къысады. Аланы былай антлы шуёхла болгъанларын эндиге дери билмей тургъаныма сейир этеме. «Тейри, ала кишини къууандырыргъа излеб а жаратылгъан болмазла», – деп келеди кёлюме…

Бусагъатда бизде не заман болур? Сагъатыма къарайма: аппа намазына къобарыкъды. Сора тилек этерикди: дуниягъа, къыралыбызгъа, халкъыбызгъа, элибизге, манга… Алай болурун бек сюеме. Бюгюн манга алай керекдиле аны тилеклери! Манга да, нёгерлериме да. Юйлерибизге сау къайтырча...

Тангдан, азандан да алгъа болуп, окъла сызгъырып башладыла. Бизге болушлукъгъа жетген взводну танклары жерни гюрюлдетдиле. Тёртюбюз да, танкыбыз кюйгенде, къачып таш артларына къутулгъанла, жангы машинаны тёгерек тешиги бла муштухул ичине ташаябыз. Сора от-окъ тюбюнде тебирейбиз элге. Аппа айтыучу эски жыр тюшеди эсиме:

Ёкюрелле Къара къолну буулары,

Шууулдайла чучхурланы суулары,

Къан кюрешде сермешелле уланла –

Аталагъа махтаулукъгъа туугъанла.

Ёкюрелле Къара къолну буулары,

Къан баралла чучхурланы суулары,

Къан аулакъда жатадыла уланла –

Аналагъа бушуулукъгъа туугъанла…

Жашау бла ёлюм

Мен къурулушчума. Кюнден-кюннге жангы юйню мекямы бийикге ёсюп барады. Аппамы шуёху Ахмат алай айтыучу эди: «Бош айтасыз жерибиз азды деп. Аз тюйюлдю, бийикге ёседи ансы. Сыйдамласанг, тейри, кёплени озарыкъбыз. Алай… ол заманда биз таулула болмакъ». Ол, баям, ойнап айта эди алай. Мен а кертиден айтама: сени къыйынынг, къарыуунг быллай кёзюнгю къууандыра тургъан иги ишге кетгенин, юй ёрге ёсюп баргъанын кёрсенг, жюрегинги аллай хычыуунлукъ бийлейди! Сора мында, бу сен ишлеген юйде жашарыкъ жарыкъ адамлагъа – хыли этерге сюйген сабийлеге, аланы иш кёллю ата-аналарына, туудукъларын къылыкъ хунерге юйретиучю къартлагъа – тынчлыкъ, ырахатлыкъ тилейсе.

Кюн башыбызда тохтап турса да, бу аязлы жерде артыкъ къызыу болмайды. Бютюнда Афганистандан сора…

Ол кюнлени, айланы, жылланы эсимден кетерирге, узайтыргъа кюрешеме. Ала уа кетмейдиле. Кече сайын тюшлериме киредиле, кюндюз сагъышларымы бёледиле. Барып турама энтта да мен ол къызыу къумда…

Бирде уа аппа бла чалгъы чалама Чалмасда. Кюн а – тюзде атлы, тикде жаяу келеди биргебизге. Аны таякълары бирден бизге бурулуп къалып, кёз къаматхан чалгъым ары-бери бара, ойнайды къолумда. Ызыма айланып къарасам, мудах гюлле жерни толтуруп... Тюшюмю тюз алайына жетгенимлей, жюрегим чанчады да, уянып къалама…

– Ол заманны ачыуу жангыдан къайтып тохтаса, асыры къоркъгъандан суу-салам болуп къалама. Сууукъ къолларымы кётюралмайма ансы, созсам, ол къоркъууума тийип къаллыгъыма ишексизме тюшюмде, – деп жарсыйды ёксюзле юйюнде ёсген Сергей.

Ол а – жан жууугъум, къарындашым, аскер командирим – къоркъакъ тюйюлдю. Кёп кере сыналгъанды. Сергей энтта да мени биргемеди. Барыр жери болмагъан, ёксюзле юйюнде ёсген адам, менича къарындашы тургъанлай, аны бла атланмай, къайры барлыкъ эди?

Былайдан бийикден къарасанг, хар не да кёрюнюп турады. Ма бусагъатда Басхан суу кюн бла алай сейир ойнайды, кёмюк толкъунчукълары кётюрюлюп, кюнню тобун бири бирине ата, жарыкъ кюледиле. Ингирде уа, кюн къызарыр да, аны къызыл суулу жумушакъ таякълары бу гитче шахарчыкъны саулай жарытырла, хар тешикге, хар тыгъырыкъгъа кирип, тансыкъларла. Мен ол заманны бек сюеме.

Нечик иги эди, дунияда уруш. ёлюм деген болмаса! Ол тёкдюрген жилямукъланы бирге жыйсанг, дунияны башын суу алыр. Алай... кёп кере сагъыш этеме мен аны юсюнден, ол болмаса, адам жашау адыргылыгъын этерми эди деп да келеди эсиме. Жер сюрюп, урлукъ атармы эди, артда ол къатлап берген тирликни алырча артха?..

 Ол заманда жигит, къоркъакъ, иги, аман, бай, жарлы, насыплы, насыпсыз дегенча ангыламла болурму эдиле? Бир адам бирсине сый берирми эди, Аллахдан, башха затдан къоркъурму эди? Баям, жашау магъанасын тас этип, биз бир бирге ушап къаллыкъ эдик… Жаланда жашау бла ёлюм барлыгъы айырады аманны, игини да бир бирден. Бизни да. Алай болмаса, жауундан, кюнден да не магъана?

Эки дунияны арасын сюймеклик, тансыкълыкъ, зарлыкъ, кюйюклениу алыпдыла. Ол жол бла азатлыкъгъа баргъан а къыйналмай къалай къалыр?

Сергейни бла мени бир умутубуз барды. Ол да кёп бармай толлукъгъа ушайды. Биз Минги таугъа чыгъаргъа дейбиз.

Орайда

Афганистанда жесирликде тургъаныбызда, соруу этгенде асыры тюйюлгенден бети къаралгъан, алгъын учуп айланыучу санларына энди ие болалмагъан къазахлы Турсунбек:

– Жырлайыммы, жашла? – деп сора эди, ауазы къалтырай.

– Жырла, – дей эдик биз мудах, амалсыз къарамларыбызны аны эртте жарыкъ болуучу, бюгюн а биз танымагъан бетинден къачыра.

– Ариу жырлай билмейме, – деп жарсый эди ол.

– Жырла....

– Ана тилимде жырлайыммы?

Сора жырлай эди, башын ёрге кётюрюп, кёзлерин жумуп:

– ... Өзгелерден дара туған,

Өр намыстан жаратылған, о-о,

Бабасының батырлығы

Қанмен бойға таратылған о-о,

Алатаудай алашымнын,

Қаратаудай баласымын, о-о…

Ана тилингде жырламасанг, аллай сагъатда не тилде жырларыкъса?

Бара эди жыр, уча эди, темир чалдишлени аралары бла, тюше келген къызыл ингирликни, аны бла бирге келлик къайгъыланы, тутмакъланы башларын алгъан мудах сагъышланы алларын тыя. Элте эди ол бизни хар бирибизни туугъан жерлерибизге. Кимни – уллу сууланы, тенгизлени жагъаларына, кимни – тюзлеге, кимни – тау бийиклерине, жар этеклерине, къая башларына, алай кенг эди аны ауазы, алай женгил эди аны къанаты. Баям, ол жыр сакълагъан эди бизни жаныбызны.

Турсунбекни жырын эшитип тургъан душман таматаладан бири, чалдиш темир эшикни къатына келип, къазах тилде:

– Энтта жырлачы, – деп, шошчукъ тиледи Турсунбекден.

Жырлай билмегенине бютюнда бек уялып, къарыусуз Турсунбек:

– Сұм білекпен, өр жүрекпен,

Намыс туын желбіреткен, о-о,

Белдескеннің белін үзіп,

Егескенді еңіреткен,

Алатаудай алашымның

Қаратаудай баласымын, о-о…

– Алатаудай алашымның… Қаратаудай баласымын...  – деп акъырын къайтарды душман тамата къазах тилде.

Сора, олсагъатха къалай эсе да гуппур да, гитчечик да болуп къалып, акъырын атлай, тутмакъ юйден узайып кетди.

Кече къарангысында, саксаул терекни ауанасы уллу юйню босагъасына жетип эригенде, келген эди биягъы душман тамата – ол жырны сюйген. Сора чыгъаргъан эди бизни гетенбаш машиначыкъ бла ол ачы жерден, тюзетген эди сары къаяла букъдургъан жаяу жолчукъ бла барып турургъа... Жол бошалса да, барып турургъа...

Ол берген суу тауусулуп, флягада юч-тёрт уртлам къалгъанда, аны къарыусуз Турсунбекге аяп, бирибиз да ичмедик. Турсунбек да угъай…

– Барыгъыз, – деди ол, кезиулю солуугъа тохта-гъаныбызда, кесини къарыусузлугъундан, бизге жюк болуп тургъанындан уялып. – Мен ызыгъыздан къарайым.

– Угъай! – экибиз да тенг айтхан эдик алай – командирибиз Сергей бла мен. – Сени къоюп – угъай!

– Тюшюмде кёргенме. Мен былайдан башларыкъма Аллахха жолуму…

Аллыбызгъа чыкъгъан совет аскерчилени кёрюп, Турсунбекни бети жарыгъан эди. Кеси ючюн угъай, бизни ючюн. Ийнанама, ол алгъадан биле эди аргъы дуниягъа къалайдан атланырыгъын, жаланда бизге къайгъы эте эди ансы. Энди уа, уруш къайгъысы, жесирлик ачыуу, башха жарсыулары да кетип, ышара эди жюреги арып, кюйюп, тохтап къалгъан Турсунбек.

Баям, быллай сагъатында, ол Аллахны аллына атланнганда, ана, эгеч, тиширыу сюймекликни узун, жумушакъ къоллары бери жетип, сылай эдиле аны ауругъан башын, эртте къанатлы болуучу, энди уа анга тынгыларгъа унамагъан, ачыгъан санларын…

Жел сыйдам этген къызылсуу къысыр къаялагъа тёгюлюп, жиляй эди бизни бла бирге сары ай.

Минги таугъа чыгъып барабыз. Тёшден-тёшге ёрлей барсакъ, дуния сейирден-сейир, битеу биз этген къайгъыла магъанасыздан-магъанасыз кёрюне башлайдыла. Кесибиз да, адамла, ууакъдан-ууакъ бола баргъанча болабыз… Ол сагъышны хорлар оюмдамы, таулу болгъаным себеплими, таулула сюйюучю бийикликни къууанчы, деменнгилилиги таукеллендирипми, билмейме, айталлыкъ тюйюлме, кесимден алгъа жюрегим жырлап башлады:

– Орайда-рида-о-о-орайда-ра-ри, орайда-рида, о-о-орайда...

Сергей тынгылап сюеледи. Ол Турсунбек жырлагъан узакъ ингирдеча, тынгылайды. Мен а тартама аппам айтыучу, ол да къарт аппасындан юйреннген эски «Орайданы»:

– Орайда-рида-о-о-орайда-ра-ри, орайда-рида, о-о-орайда...

Аны жаны къанатлыды. Алай болмаса, учармы эди ол ёмюрлюк жашлыкъны белгиси кетмеген къарачай-малкъар тауланы башларында былай эркин, андан озуп, тенгиз толкъунланы тынчаймагъан къучакъларында да?

– Мени энди бир зат да жаралы не къууанчлы, насыплы эталлыкъ тюйюлдю деп, жарсып тура эдим. Ол алай тюйюлдю! – деп, сейирсинеди кеси кесине Сергей.

Къая къызы уа, жюрек жырыбызны макъамына ушатып, эртте аппама, аны къарт аппасына да айтханча, сюймекликни юсюнден шыбырдайды: «Сен жортууулгъа чыгъа туруп, къобузчу къыз атынгы айта эди. Сен эшитеми эдинг аны? Ол мени къулагъымда букъгъанды – къобуз айтхан атынг...»

Мангамы айта эди ол алай, къарындашым Сергейгеми неда дуниядан кетгенлеге, энди келликлегеми, ким билсин.