Халкъ кёргенни ала да сынагъандыла

Мухамматха жашау нёгерни атасы Бекболат сайлагъан эди. Насыбы къолуна келип тургъанын алдан ангыламаса да, Мухаммат ол аны къалай тюз этгенине андан сора иги кесек заман озуп тюшюннгенди. Кишиге эшитдирмесе да, жашау узунуна атасына, юй адамына да ыразылыгъын айтханлай тургъанды. Тиширыуну къачы анга Раузатдан башланнганды. Ол эди анга юлгю.

Асыры жаш болгъанды ол заманда Мухаммат, андан ангыламагъанды игиликни. Анга онсегиз жыл толгъанда, атасы бла анасы бирси отоуда сёлешгенлерин эшитип тургъанды ол.

– Хамбий къызы, хазырлана тур. Аслантокъну жангыз къызын келин этерге деп турама санга. Атасына да сёлешгенме. Ол да угъай демейди. Не десенг да, аны жангыз къызы Раузат ким да сукъланырча келинликди. Аллах ма деп, бере тургъанлай, аллай ахшылыкъдан къачаргъа жарамаз. Сени да жашынг жангызды. Бирге болсала, шахарда аш юйлерибизни да бирге къошарбыз. Башха ауузлада жашасакъ да, къоншубуз анда. Сабийинги насыбын кёргенден уллу насып санга да болмаз, тюз ангылай эсем...

– Да, хау, ол алайды. Болсада… алыкъа жаш болурла экиси да алыкъа юйюр къураргъа.

– Сора сен къартлыгъымда келген болур эдинг манга? Онсегиз жылы жетген жашха юйюр кереги хакъды. Эшитмегенмисе, халкъда сёз жюрюйдю да: «Эртте къатын алгъан къууаныр, эртте ушкок алгъан уялыр», – деп?

– Жашха сорургъа керекди …

– Жаш а не? Угъаймы дерикди, къатын алыргъа. Тейри, аныча заманымда сакълап окъуна тургъанма, къачан айтадыла деп ол сёзню.

– Да, жашчыкъ окъургъа барыр акъылда айланады сора…

– Окъуду, болмаймыды? Тейри, окъур ючюн а къалмагъанды. Андан аллыгъы неди?

– Да, аскерчи болургъа сюеме. Аллай училищеде окъургъа хазырланама дегенди тюнене уа.

– Ол анга берлик не барды? Аскер дегенлей, сора мен жангыз жашымы урушлагъа, къазауатлагъа депми ёсдюргенме? Тюз да алай айт ол аман Даниялгъа. Военкоматма деп, ол алдап айланады жаш-къушланы. Мени жашымы оноуун этмесин да, кесини къанбузларын жиберсин ары, андан ары да. Ол ыйыкъны байрым кюнюне хазыр бол, Аслантокъ къызы.

Атасы эшикни уруп чыкъгъаны, анасы ызындан ашыкъгъаны да кёз аллына келди Мухамматны. Таный эди ашхана къоншуларыны къызлары ариу Раузатны ол, алай хазыр тюйюл эди аны ючюн окъуна умутларындан ёнгелерге. Ол ариу аскер кийимли апчар болса, бютюнда бек махтаныр Раузат. Алай болмай а амалы жокъ эди.

Анасы андан-мындан айтып кёрдю эрттенли баргъан хапарны. Сора, жашы жууап къайтармагъанын иги белгиге санап, Майрусхан да сабыр болду. Ол – баш иеси айтхан кюннге, Мухаммат да кеси умутуна жол ачаргъа хазырланып башладыла. Келиннге керек затланы аны эгечинден иги ким биледи, ол къошулмай, къууанч болмайды тукъумда сора?

Байрым ингирде Майрусханны къачырып келгенлеринде, Мухаммат жарты жолда эди. Ол къойгъан къагъытны жастыкъ тюбюнде тапхан Майрусхан жашы этгенни атасына айталмагъанды. Билгенде уа, Бекболат келиннге бла жангы жууукълагъа жашны аскерге алгъанларын айтып, ишни башын аны бла жапханды. Бир жаны бла, ол алай окъуна эди. Жангы келинни сау айны ичинде юйге кийирмей тургъанлары да андан эди. Болсада ол болум артыкъ соруула туудурмагъан эди – ол заманлада кёпле этгендиле алай.

Къагъыт жазып тургъанды Мухаммат, келген а этмегенди сау жылны ичинде. Сора уруш башланнганды да, курсант жашланы ары иебиз дегенлеринде, ол, ата-анасындан, аланы келинлеринден да ыразылыкъ алыргъа керек болгъанын жюреги бла сезип, жангыз кюн тилеп, ары атланнганды.

Майрусхан, къабакъ аллында машина тохтагъанын эшитип, эшикге чыкъгъынчы, атлауучланы башлары бла секирип, кеси ачхан эди ол кюн ол юйге эшикни. Ол кюн жангыз баласы бла бирге юйюне кирген насыпны артда хар заманда да сюйюп эсгериучю эди Майрусхан.

Келин а чыкъмагъан эди. Мухаммат да кирмегенди аны отоууна,  уялып. Терезе аллына келип, анасы эшитмезча:

– Раузат, кеч мени. Сени баш иенг насыбындан къачхан телиди. Къайтырма. Сакъла, – деб а айтхан эди.

Аны сакълап тургъан машинагъа ауузланнган да этмей чыкъгъанда Мухаммат, заманында къошулурча аскерчи тенглерине, Майрусхан отдан кёлек кийген эди, жашы ауузланнган окъуна этмей чыгъып кетгенине юйюнден. Келин да, жиляргъа бла къууаныргъа билмей, сюеле эди терезе жанында, энтта да эшитирикча Мухамматны ауазын.

Бекболат а сёз бла да билдирмегенди, экинчи кюн шахардан юйге къайтханда, жашына ачыуланнганын-къалгъанын.

Мухаммат къазауатлагъа артиллерист взводну командири болуп киргенди, апчар болуп. Эки жылны ичинде андан къагъыт келип тургъанды узакъ элине Украина жанындан. Жаланда душман элге киргенде тохтагъан эди къагъыт келгени. Ол а, эталгъан хатасын этип, артха кетгенди. Бекболатны аскерчи жашыны юсюнден соруулагъа чакъырып башлагъанда, ол юйюрюн кече бла аудургъан эди ауушдан. Кеси уа тутулуп турду ыйыкъдан артыкъны школ тюбюнде жер юйде. Артда аны да, нёгерлерин да жойгъан эдиле, шахар къыйырына элтип барып. Ол душман огъундан угъай, кеси эллисини огъундан жоюлуп баргъанын кёргенинде, анга артыкъ ажым этгенди. Къоншуда биргесине ёсген Элкъурут бургъан эди эллилерине фашист узатхан автоматны.

Душман бу тийреледен кетгенден сора, эллилери алып келген эдиле Бекболатны ёлюгюн, арбагъа салып. Майрусхан, кёзюнден жилямугъу къурумай, ашын-ташын этерге да кюрешгенди баш иесини. Насыпха, жууукъ юлюшлери Аслантокъ да, билеклик этип, жолну сууутмай тургъанды. Аны жумушун, кеси сюйгенча, тынгылы эталмагъанына уа жарсый эди Майрусхан.

Аны бютюнда къайгъы этдирген бир зат бар эди дагъыда арт заманда – жангыз солуу, жангыз сёзю бла таукел этер эсе да бу эсде болмай тургъанлай келген ачыуда, жашындан къагъыт жокъ эди. Энди уа урушну ауурлугъу кете башлады дегенде, аны къагъытлары тохтап къалгъанлары къоркъута эди. Алай а аман къууумну босагъасына да къоймагъанды Майрусхан, жангызына ырыслап.

Сюргюн жолуна да келини бла къайын анасы бирге чыкъгъандыла. Келин болмаса, ол эс жыйып, зат да алмаз эди биргесине. Тигиу машинаны да, аны керегинден болуп, алай алгъан эди Раузат, ата-анасыны бетинден. Ол къутхаргъан эди аланы анда ачлыкъдан, жаланнгачлыкъдан да. Халкъ кёргенни ала да кёргендиле, алай Мухамматны сау келлигине ийнаныуларын а тас этмегендиле.

Мухаммат сермешлени биринде жаралы болуп тюшген эди жесирликге. Аны багъып, сау этгенлерине кеси да сейир этип тургъанды. Хазнамыды, жаш адам шаугютюнде тохтагъан окъну чыгъаргъанлай окъуна кесине келген эди. Артда аны таш кесген жерге ийген эдиле.

Анда бир къауум заманны ишлегенден сора, къатындагъыланы ниетлерин билип, бир бирни ангылап башлагъан эдиле ала. Ол кюнню уа кёп сакълап, хазырланып тургъандыла. Сора, тап тюшгенлей, таматала тургъан жерни чачдыргъандыла. Башларына эркин болгъанлай, агъачха жайылгъан эдиле.

Мухаммат бир къауум нёгери бла украйынлы партизанлагъа къошулгъан эди. Алай а, ай да озгъунчу, жетген эди ала болгъан жерге къызыл аскер. Жашла не бек къууансала да, аланы къууанчларына чек саллыкъла табылгъандыла – трибуналчыла. Ала аллайланы, сатлыкълагъа санап, сибирьге ийгенлерин да ол заманда билгенди Мухаммат. Болгъаныча жазып берген эди къагъыт. Жаланда аны сау болгъанын юйюне билдирирлерин тилегенди. Халкъыны кёчюрюлгенин билмей эди. Соруула, даула юзген эдиле аны бар ахшы умутларын, тюбешиу къууумларын да.

Бир кече уа сейир тюш кёрген эди ол: Раузат къая эрининде сюелип, жиляй тургъанча. Бекболат, кёкден ийилип, аны къол аязына алды да, къоркъду Мухаммат, ары кеси бийигине алып кетеди атам аны деп. Бекболат а сакъ алып келип, аны Мухамматны жанына сюеди. Сора кеси уа эрип кетди кюн гуржаба этген туманда.

Ол тюшню ары буруп, бери буруп да кюрешгенди Мухаммат, ангылаялмай. Ол а анга къоркъуу тюшюп тургъанын, атасы болушуругъун да ачыкъ айтхан эди. Не болса да, аны игиге жораларгъа кюрешген эди Мухаммат.

Ол кюн анга сюд этерик эдиле. Анга дери сюд этилгенледен къууаннган чыкъмагъаны аны да къоркъутмагъанды дерге къыйынды. Пленнге тюшген сатлыкъгъа саналгъан кезиу эди. Болсада бир Баш Сюдю барды жер юсюнде – Аллах. Ол болмаса, ким чыгъарлыкъ эди Мухамматны ол ары киргенлени асламысында сибирьге жиберген таш юйден? Былайда анга Аллах душманларыны къоллары бла болушханын да унутмайды Мухаммат. Немислиле, не гитче затны да жазып, тарыхда къояргъа юйреннген адамла, артха къайтаргъан тутмакълагъа этген соруугъа кёре, ала жазып, штабны Мухаммат атдыргъаны белгили болгъанды. Ол къагъытла къолларына тюшген трибуналчыла аны эркин этип, аскерге къошхандыла. Аны къой, анга чынын, саугъаларын да къайтарыргъа деп, аллай бегим этген эдиле тёречиле. Аллай насып жулдузу жарыгъан эди Мухамматны кёгюнде. Ол кюн Мухаммат жангыдан туугъанды дуниягъа.

Къагъыты туугъан элине барып, артха къайтханда, билгенди ол ахлулары анда болмагъанларын. Ол кёрген тюшюнде атасы кёкден узалгъанын а жаратмагъанды. Алай аз зат кёрюнмез тюшде деп, аман сагъышланы кесинден къыстаргъа кюрешгенди. Уруш бошалгъанда, ахлуларын излей, Фрунзеге баргъанды. Алай аланы ары тюшгенлени арасында тапмагъанды Мухаммат. Кеси тукъумундан адамлагъа уа тюбеген эди. Тура эдиле ала жазыкъла болуп, юйюрлери жукъарып. Ала айтхандыла Мухамматха Бекболатны бушуулу хапарын, Майрусханланы уа Къазахстанда излерге боллугъун.

Анда уа къыйын тюйюл эди – биргесине уруш этген къазахлы жаш терк окъуна тапхан эди Майрусханны бла Раузатны Алма-Ата тийресинде Аслантокъ бла къоншуда. Аны анасына этген къайгъырыулары ючюн Мухаммат артыкъ сый бергенди къайынларына.

Ата журтха ала юйюрге юч жаш къошулуп къайтхандыла. Къызчыкълары уа, Дарийна, мында туугъанды.

 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: