Жашлыкъны, саулукъну сакълауда да биринчи жерде - физкульутура

Къыралны жанындан спортну айнытыугъа уллу эс бурулады, арбазлада адамла хакъсыз жарау эталырча тренажёрла орнатыладыла, спорт залла дайым ишленедиле. Физкультура инсанны саулугъун кючлеуде, санланы жашлай тутууда уллу магъанасы болгъанын алимле бир аууздан айтадыла. Ахшы шартланы уа адамгъа гитчелигинден сингдирирге керекди. Аны ючюн физкультурадан дерслеге аслам эс бурула башлагъанды. Бюгюн бизни ушакъ нёгерибиз Яникойну орта школунда физкультурадан устаз эм Къабарты-Малкъар къырал университетни преподаватели Биттирланы Мухтарны жаны Расулду.  

- Расул, эм алгъа школда, университетде да къалай ишлеп башлагъанынгы юсюнден айтсанг эди.

- Университетде 2004 жылдан бери ишлейме, школда уруннганлы уа тёрт жыл болады. Бу усталыкъгъа тюз да профильли бийик билим алгъандан сора келгенме. Спорт бла кёп заманны кюрешгенме, аны ючюн жарау этдириу, юйретиу да манга жууукъ эдиле, андан башха затны сайларгъа кёлюме келмегенди.

- Спорт бла кёп заманны кюрешгенме дейсе. Энчи къайсы тюрлюсю бла, сора жетишимлеринг бармыдыла?

- Ауур атлетика бла кюрешгенме, анда спортну устасы деген атны алыргъа жетишгенме. Атлетикагъа, кертисин айтханда, жюрегим уллу тартып келгенме деялмайма. Тенглерим секциягъа жюрюй эдиле да, мен да жараугъа алагъа къошулуп келгенме. Тренерим Анзор Карданов болгъанды, ол да спортну устасы эди. Аны къолунда юйрене, битеуроссей, республикалы турнирледе аслам кере хорлагъанма, талай кере Россейни кубогунда алчыланы санына къошулгъанма.

- Сора иги кесек майдалла бла грамотала жыйгъанса, алгъышлайма.

- Сау бол, спортну сабийлигимден да сюйгенме. Тенглерим бла волейбол, баскетбол, футбол ойнай, заманыбызны, айхай да, зауукълу ётдюргенбиз. Бусагъатда да школубузда зал ачаргъа муратым бар эди, жюрюрге сюйгенле да аслам жыйылгъандыла, алай чурумла чыгъып, алыкъа бу умут толмагъанды.

- Сен сабийле, студентле бла да ишлейсе. Аланы юйретиуде къаллай энчиликле бардыла?

- Аланы юйретиуде башхалыкъ бек уллуду. Студентле бла ишлеген къайда тынчыракъды. Школда 5-чи, 10-чу эм 11-чи классланы окъутама. Энчилик недеди десегиз, бусагъатда сабийле къарыусузуракъдыла, аланы хар бири бла да тил табаргъа, онгларына эс бурургъа керекди. Сора алада спорт бла кюреширге, сёз ючюн, бизни заманыбызда окъуучуладача, итиниулюк артыкъ эсленмейди. Студентле уа спортну мен юйретген тюрлюсюне кеслери излеп, кюреширге сюйюп келедиле.

- Абадан классланы окъуучуларыны юсюнден айтханда, аланы жыл санларында кёплени халлери тюрленеди. Дагъыда бусагъатда сабийле къарыусузуракъдыла деген оюмну терк-терк эшитирге тюшеди. Дерследе, белгиле салгъанда аны эсге аламысыз?

- Нормативле барысына да бирчадыла. Алай сабийле башха-башхадыла, бирле къарыулудула, бирлени уа кючлери жетмейди. Бир сабий айтханынгы тынч этала эсе, башхасына къыйналыргъа тюшеди. Биреу айтханынгы толтурургъа къолдан келгенни аямайды, биреу уа эриннген этеди. Аны ючюн белгиле салгъанда, эм биринчи, окъуучуланы дерсге кёл салып келгенлерине, кюрешгенлерине къарайбыз.

Абадан классланы окъуучуларыны халлери къыйыныракъ болгъанын да тюз айтасыз. Ол кезиуде инсаннга хар не да болмагъанча тынч неда сейирлик къыйын кёрюнеди. Аны ючюн бирлени, орусчадан кёчюргенде, жерлерине салыргъа, башхалагъа уа кёл этдире билирге тийишлиди.

- Сабийле къарыусузуракъ болгъанларында сылтауларын гаджетлени, смартфонланы терслерге жараймыды?

- Кече-кюн да сабийле гаджетледен айырылмайдыла. Дерследе телефонланы чыгъарыргъа къоймайма. Смартфонланы эслесем, дерсни ахырына дери сыйырама. Аны терс этесе дегенле да чыгъарла, алай физкультурада эсин аллай бир затха бериу сабийни саулугъуна къоркъуулуду: келип топ тиерге, неда абыныргъа боллукъду. Сабийле къарыуларына кёре жумушла этмегенлери да осал шартды. Бизни заманыбызда гитчеле, абаданла бла тенг болмаса да, юйде, арбазда ишлеп тургъандыла, ол а кюч бермей, чыныкъдырмай къоймайды.  

- Сабийлени физкультурагъа сейирлерин къозгъаргъа уа кюрешемисе?

- Сёзсюз, кюрешеме. Классланы араларында эришиуле бардырабыз, абадан классланы окъуучулары бла устазланы араларында оюнла къурайбыз, ала бла жараулагъа кесим да къыташыма. Физкультурадан устаз спортну магъаналылыгъын кесини юлгюсюнде кёргюзтюрге борчлуду. Сабийле аладан излегенинги кесинг эталмагъанынгы бир эслеселе, артда санга хурмет эталлыкъ, тынгыларыкъ тюйюлдюле.

Кёп жарсыула адамланы иммунитетлери къарыусуз болгъандан чыгъадыла. Федерал каналда айтхан эдиле, ишлеген адамланы 70 процентин заллада жарау этерге жюрюрча этерге керекди, деп. Аны огъурамагъанла бардыла, алай бу башламчылыкъны тюзлюгюне барыбыз да тюшюнюрюкбюз. Совет заманны кезиуюнде физкультура бла спортха бусагъатдан эсе къайда кёп эс бурулгъанды. Аны бошдан этмегендиле. Бусагъатда ол тёрелеге къайта турадыла, ол да ахшы жанына бир атламды.

- Арт заманда физкультураны айнытыугъа, адамланы саулукълу жашау бардырыргъа тюзетиуге уллу магъана бериледи. Школда уа анга тийишлисича эс буруламыды? Аны соргъаным, алгъаракълада физкультура, музыка, сурат ишлеу дегенча дерследе артха къалгъанлагъа, ала башха предметледен ахшы окъуй эселе, аман белгиле салыргъа жарамайды деп эшитген эдим.

- Хау, сабий ахшы белгиле алыргъа жетишалмагъанлыкъгъа, бу дерслеге жюрюй эсе, аттестатны бузмазгъа деген оюм барды. Башда айтханымча, къарыулу, къарыусуз, уллу кёллюлюк этген окъуучула бардыла. Сабий дерсге тынгылы жюрюмей эсе, излемлени толтурургъа кюрешмей эсе, белгисин кётюрмейме. Окъуучу буюрулгъанны этерге кюрешгенликге къарыуу жетмегенин кёрсем, белгилерин бузмайма. Быйылдан башлап 10-11-чи классда физрагъа юч дерс бериледи, аладан биринде ГТО-ну (урунугъа эм къорууланыугъа хазырма) нормативлерин берирге хазырлайдыла. Анга кёре кесим программа да жарашдыргъанма. Бусагъатда ГТО-ну кийиргенлери, ахшы тёрени жангыртханлары бек иги болгъанды.

- Расул, ушагъыбызны бошай, газет окъуучуларыбызгъа къаллай эсгертиу этерик эдигиз?

- Тренажёр неда фитнес залгъа жюрюп жарау этиу бек игиди. Алай анга бирде ахча неда заман жетмей къалыргъа да болады. Аны ючюн дайым зарядканы этерге, жаяу жюрюрге эринмегиз. Адамланы бир къаууму тюкеннге окъуна машина бла барадыла. Разминканы юйде этерге жарарыкъды. Алай бла инсан кёп, саулукълу эмда
насыплы жашаргъа сюе эсе, физкультураны унутмазгъа тийшлиди. Ол а кёп заман неда бир уллу къарыу излемейди.