ЁМЮРДЕН ЁМЮРГЕ ДЕРИ

Шахмырзаланы Османны жашы Саид Малкъарны бек ариу жери Эл-Тюбюнде туугъанды. Андан бери кёп жыл озгъан эсе да, Шахмырзаны аты бир тёлюден бирине ёте келеди. Ол шарт а Саидге халкъы  къалай ыразы болгъанын кёргюзтеди. Дуния тюрлене башлагъанда жаратылып, ол заманны толкъунунда Саид кеси жолун сайлагъанды. Аны къадары энчи эди. Асламында малчылыкъ, жерчилик бла жашагъан эллилени арасында ёсюп, Саид жашауун билим, илму излемле, адабият бла байламлы этгени аны энчилиги эди. Ол, алгъа къарай билгенден, бизни адабиятыбызны, тарыхыбызны, маданиятыбызны да байыкъландыра, миллетине, эсде къалырча, тюз жумуш, уллу ахшылыкъла этгенди.

Бек аллында Саид Кёнделенде Атаккуланы Бекболатны къолунда окъугъанды. Бекболат бюгюн да халкъ эсинден кетермеген таза ниетли, асыл адам эди. Жатхан жери кенг болсун, ол кёплени устазлары болгъанды. Ызы бла Саид Малкъарда, Къарачайда, Ногъайда да аты айтылгъан эфендилеге барып, аланы билим хазналарындан юлюшюн алгъанды. Саид гитче тау элинде, намыс-сыйгъа тийишли болуп, керегин табып жашаргъа боллукъ эди. Алай аны билим жолла, излем жолла сакълай эдиле. Муслиман билим, бюгюн анга къалай къарасала да, ол замандагъы адамланы уллу дуниягъа кёзлерин ачханды. 

Бу таула арасында орналгъан гитче элчик, аны жамауаты, Малкъарны Беш да Тау Эли – была бары да ол уллу дуниягъа элтген жолла башланнган жер эдиле. Сен жашагъан элден чыкъгъанлай башланнган тасха ёмюрледен бери кёп билирге сюйгенлеге тынчлыкъ бермегенди. Ма алай башлагъанды жашау жолун Шахмырзаланы Саид. Ол Нальчикде, Кърымда Симферополь шахарда да окъугъанды.

1920  жылда, Кърымдан келгенден сора, Ленин атлы окъуу городокда устаз болуп ишлегенди. Малкъарда тау элледе школла ачылып башланнганда, Саид халкъны жарыкъландырыу жаны бла иги кесек жумуш этгенди.

Саид малкъар тилде биринчи окъуу программаланы жарашдыргъанды. 1930 жылда уа Этезланы Омар бла бирге «Биринчи атламла» деген окъуу китапны, Отарланы Керим бла бирге уа «Бирликге» деген харфлыкъны, Хочуланы Салих бла бирге «Колхоз» деген азбуканы, орфография сёзлюк  да чыгъаргъанды. 

Саидни «Биринчи атламла» деген китапда басмаланнган «Аршилери-маршилери» деген назмусу тамата тёлюню эсинде болур – аны сёзлерин марш музыкагъа салып, сабийлеге жырлатхандыла.

Аршилери-маршилери,

СССР-ни аскери,

Онгдан-солгъа, солдан-онгнга,

Душманланы ур кери!

Жазыу ишни эртте башласа да, Саид биринчи назмусун жыйырмажыллыкъ заманында басмалагъанды. Ол назму «Шаркъ жулдузу» деген къумукъ журналда чыкъгъанды. Биринчи дуния урушха къатышхан эллисине атагъан назмусуна Шахмырза улу «Солдатны сёзю» деп атагъан эди.

Поэтни солууу – заманны солууу. Шахмырзаланы Саид да чыгъармачылыкъ ишин революцияны, жангы жашауну, Ленинни махтагъандан башлагъан эди. 1924 жылда бек биринчи большевик Ленин дуниядан кетгенде, ол былай жазгъанды:

Къызылланнган къызыл байракъ нюр чачып,

Жарлылагъа, ёксюзлеге жол ачып,

Сау дуниягъа азатлыкъ!» – деп къычыргъан

Дуния улусу Ильич бизден кетгенди.

Жазыучулукъ ишде Саид ызындан келгенлеге устаз болгъанды. Ол, малкъар халкъны билимге жолу ачыла туруп, жангы жашау келтирген ахшылыкъланы хайырлана, аны жазмасын къурагъанладан бири эди. 1924 жылда чыгъып башлагъан «Къарахалкъ» газетни малкъар тилде берилген бетлеринде  Саидни иги кесек статьялары, очерклери, хапарлары, назмулары да басмаланнгандыла. Аны этген иши ызындан келгенлеге юлгю эди. Жамауат ангылатыу сёз излеген заман эди ол. Жарлылагъа, къолайсызлагъа жангы жашауну келтирген, билимни уллу дуниясына эшик ачхан Октябрьни махтай эди ол. Аны чыгъармачылыгъында баш жерни алгъан жигитле ол жангы жашау ючюн кюрешчиле эдиле. Саясат жашау маданиятда, адабиятда да кеси жолун сала эди. Ол затланы бюгюн учуз этгенле кёпдюле. Болсада, ол кюреш келтирген ахшылыкъны, игиликни унутмазгъа барыбызны да борчубузду.

Уллу Ата журт урушну аллында жыллада Шахмырзаланы Саид устаз болуп, Билим бериуню халкъ комитетинде ишлегенди.

Сюргюн жыллада уа Саид Къазахстанны школларында ишлеп тургъанды. 1956 жылда Саид поэтни атын айтдыргъан «Малкъар таула» деген аламат назмусун жазгъанды. Ол туугъан жерге сюймеклик жырды, аны сураты:

Таракъ-таракъ къаялары,

Тюрлю къушла уялары,

Чыранлары, бугъейлери –

Ата журтум – Малкъар таула!

«Мыйыкълары тумандан» болгъан таула ол заманлада хар бир таулуну да термилиу байрагъы эдиле.

1957 жылда аны Къызыл байракъны ордени бла саугъалагъандыла. Ол жылда, таулула Ата журтларына къайтханда, Нальчикде  Къабарты-Малкъар китап басмада Шахмырзаланы Саидни «Сыбызгъы» деген китабы чыкъгъанды. Ол китапха ал сёзню Къулийланы Къайсын жазгъанды. Китапха кирген назмула авторну чыгъармачылыкъ ишинде жетген бийиклигин кёргюзтедиле. Ала аны жетишимлерин ачыкълайдыла.

Бу китапда, андан ары чыкъгъан китапларында да Шахмырзаланы Саид миллетибизни тамырын ачыкъларгъа уллу кёл салады. Аны бла байламлы болгъан не да къууандырады Саидни:

Донгат деген жерде барды сызгъала,

Табылады алтын минчакъ, сыргъала…

Сыргъала къууандырмайдыла поэтни – алайлада жашау болгъаны къууандырады. Тамам ол заманда Саид фольклор излемлерин башлагъан эди. Ол ангылай эди: халкъны халкъ этген аны тюненесин жарытхан тарыхы эди. Халкъ чыгъармачылыкъ миллетибизни келген жолуна, кёрген къууанчына, бушуууна да шагъатлыкъ эте эди. Жазмасы болмагъан малкъар халкъ мажюсюлюк замандан башлап этген жырларын, жигитлик жырладан башлап, Тейрилеге аталгъан тилеклеге дери, жомакъланы, таурухланы, нарт таурухланы, нарт сёзлени, айтыуланы, ийнарланы, элберлени, д.а.к. затланы кёлюнде сакълай эди. Тёлюден-тёлюге ёте, тюрлене, байыкълана, сыйдамлана келген хазнабызны жазып алыргъа итиннген Саид аны тамбла къалай керек боллугъун ангылай эди. Аны Илму-излем институтну архивини фондунда сакъланнган фольклор-этнография экспедициялада жыйылгъан  материаллары бла бюгюн-бюгече да хайырланадыла.     

Ол илму излемле Саидни миллетини тёрели затларына энчи къараргъа юйретгендиле. Шахмырза улу аланы теренден тинтип башлайды. 

Аны «Таулуну календары» деген поэма халда жазылгъан чыгъармасы халкъыбызны тарыхын терен билирге сюйгенлеге аталады. Анда ыйыкъны  кюнлерини, айланы алгъыннгы мажюсюлюк замандан келген атлары бла бирге ол кюнлеге, айлагъа тийишлиликде таулу къалай жашагъаны айтылады. Бу поэмада бурун заманда тау элледе жашагъанла кёрген къууанчла, ала этген ырысла, аланы къыйын жашау болумлары да жер тапхандыла. Поэмада тарых энчиликле уллу суратлау кюч бла жазылгъандыла. Ол шарт окъуучуну эсин кесине бёлдюреди, аны сейирсиндиреди.

Андан сора да, Шахмырзаланы Саид келлик тёлюлеге этген саугъала кёпдюле. Сёз ючюн, аны сабийлеге аталгъан «Битимлени билигиз» (1960), «Кёгетле» (1961) деген китапларын ким да сюйюп хайырланады. Бюгюн ана тилибизде ёсюмлени, битимлени атлары сакъланнган эселе, ол ишде Саидни къыйыны асламды.

Шахмырзаланы Саид, сабийлеге атап, дагъыда кёп назму жазгъанды, китапла да чыгъаргъанды. Ол келлик тёлю тамблабызны иеси болгъанын бир заманда да унутмагъанды, анга дайым эс бургъанлай тургъанды. Аны къыйыны эсленмей къалмагъанды – 1974 жылда Шахмырзаланы Саидге Къабарты-Малкъарны халкъ поэти деген сыйлы ат аталгъанды.

Шахмырзаланы Саид, малкъар жарыкъландырыучу, тарыхчы, алим, устаз, этнограф, дуниясын 89-жыллыгъында алышдыргъанды. Анга берилген сый-намыс ёседен-ёсе барады.