Ал сёз
Кёчгюнчюлюкню, киши жеринде жашауну къыйын жылларында кёп тюрлю ачыулу, бушуулу ишле бла бирге бир-бирледе къужур шартла да бола тургъандыла. Бек сейири уа: ол заманда болгъан затла, адамланы хар айтханлары, хар этгенлери - иги неда аман иш болсун- къуру тамата тёлюню угъай, бизни, сабийлигибиз кёчгюнчюлюкню жылларына тюшгенлени да, эсибизде къалгъанды.
Мен кесим да атабыздан бла анабыздан, жууукъларыбыздан эм танышларыбыздан кёп сейирлик, акъыл сёзле эшитгенме. Алай бир болгъан иш мени жюрегиме артыкъда бек тюшгенди. Андан бери кёп заман озгъанды, ол а эсимден кетмейди, бютюнда сагъыш этдиреди, аны сабий жылларымда биринчи кере эшитгенча къозгъайды жюрегими. Ол бизни Алма-Атагъа баралмай къалгъаныбызны юсюнден мени анамы жарсыулу хапарыды.
Анамы хапары
Жашауубузну ол къыйын, къарангы кюнлеринде хар кимни кесини жарсыулары аз тюйюл эдиле. Болсада мени акъылым къайта да атама, анама, кичи эгечиме кете турады. Аланы юслеринден сагъышларым башымы бийлеп тохтагъандыла. Кесими уа къолумда ууакъ сабийледен тёртюсю. Алай бизни къарангы, кирли вагонда элтип баргъан заманларында, кёп кечеледе бла кюнледе, киши жерине келип тюшгенибизде да атабызны бла анабызны юсюнден бир тюрлю хапарыбыз болмагъаны мени неден да бек жарсытханды.
...Бизни эшелон мартны жыйырманчы кюнюнде Къыргъызны ара шахары Фрунзени бла районла аралы элни-Кантны – ортасында тохтады. Жаз башы кюн чууакъ, жылы эди. Былтырдан къалгъан сары къауданны ичи кёгерип башлагъанды. Билмей тургъанлай башыбызгъа тюшген къыйынлыкъдан жунчугъан, вагонда жатып жукъларгъа онгубуз болмай, борбайларыбыз къыркъылыргъа жетген адамла, вагондан чыгъып, терен солуу алдыкъ, тёгерекге-башха къарадыкъ. Аллыбызда адамны кёзю жетген чакълы бирге кюнбатышдан кюнчыгъыш жанына ёзен созулады. Анга Чуй дегенлерин артда билген эдим. Анда-мында башлары салам бла жабылгъан топуракъ юйле. Узакъда, къыбылада, кём-кёк кёкню этегине жетип тургъанча, къарлы тау тёппеле. Аладан бизге бир хычыуун сериуюн ургъанча кёрюнеди, таула жууукъ болгъанлары жюрекге, къалай эсе да, бир хошлукъ береди.
Арлакъда, талада, колхозладан келген келечиле бизни сакълайдыла. Ала кёпге дери бир затла жазып турдула, адамланы тукъумларын айтып жокъладыла, сора атла эм ёгюзле жегилген арбалагъа миндирип, башха-башха жерлеге элтдиле.
Кёчгюнчюлени республикагъа, областьха, районлагъа, эллеге бу жорукъ бла юлешген эдиле дерге къыйынды, алай бизге бир тюрлю кёрюннген, «Новопокровка» деген аты болгъан элге бизни бла бирге Холамдан, Кёнделенден, Лашкутадан, Быллымдан кёчюрюлгенле тюшген эдиле.
Кече Ленин атлы колхозну бригадаларындан бирини арбазында къалдыкъ. Эрттенликде уа барыбызны да юйлеге юлешип башладыла. Бизни бир немисли юйюрге элтдиле. Юйюрню башчысы Гергель Александр «уллу начальник» эсе да, жарлы жашай эдиле, ол заманда халкъны кёбюсюча. Болсада ала бизден онглу эдиле - юч-тёрт къойчукълары, тауукълары, бир ийнеклери. Бизге къолларындан келгенича болушургъа кюреше эдиле.
Сизни атагъыз биринчи кюнледен окъуна колхозда ишлеп башлады, мен а башланнган школда устаз болдум. Мени дерслериме комиссияла терк-терк, къалай окъутханымы тинтедиле, алай тырман этерча хазна зат тапмайдыла. Мен отузунчу жыллада Пятигорскеде энчи педагогика курсланы бошагъандан сора, бир талай жылны Тёбен Холамда сабийлени окъутханым себепли устаз сынауум бар эди.
Бир ауукъ заман озгъандан сора, беш минг сом ссуда тилеп, Ленин атлы эм «Заря» колхозланы чегин айыргъанча, аланы ортасы бла ётген орамда (артда анга Белинский атын атагъан эдиле) юй сатып алдыкъ. Онбеш сотых жери бла. Къыркъ тёртюнчю жылны жаз башында ол жерни сюрдюк, тап жарашдырдыкъ, нартюх сепдик, хыяр урлукъла, дагъыда башха затла салдыкъ. Къарайбыз да, сизни умутугъуз мында къалып жашаргъады, биз а кёп бармай кетерикбиз деп, бир жерлилерибизден бизни мacxapa этгенле да болдула. Сёзсюз, ала жангылгъан эте эдиле. Ол жыл окъуна кёчгюнчюлени артха къайтарлыкъдыла деп, болмачы хапарлагъа кеслерин алдатханла бютюнда уллу къыйынлыкъ сынагъандыла.
Ишлеген да эте, башыбызны сагъышла да бийлей, мутхуз, бир кесек жарыкъ кюнлерибиз да бола, ыйыкъла, айла озадыла. Юйюрню, ууакъ сабийлени сакълар ючюн, бу дуниядан гунч болуп кетмез ючюн, дыгалас этип кюрешген адамны къадары не къыйын эсе да, мен атамы бла анамы бир такъыйкъагъа да унутмагъанма, аланы юсюнден бир хапар билир муратымы юзмегенме.
Аллай болумгъа тюшгенле менден сора да кёп эдиле. Ишде, юйде неда орамда тюбешсек да, биз жарсыуларыбызны бир бирге айтабыз, эшитген хапарларыбызны бир бирге билдиребиз, бир бирни жапсарыргъа кюрешебиз. Эртте, кеч болса да, туугъан жерибизге къайтырыгъыбызгъа ышаныулукъну тас этмейик деп, бир бирибизни кёллендиребиз.
Кантха он кере баргъан болур эдим, – бир хапар билир эсем а деген акъыл бла. Жолда тыймасынла деп, жаяу барыучу эдим (ол а он километр), машинала жюрюген жол бла угъай, темир жол бла, шпалаланы юслери бла. Комендатурада хар баргъанымдан, къалын журналлагъа къарап, сен излеген адамла къайда болгъанлары бизге белгили тюйюлдю, дегенден башха жууап бермедиле.
Бу жол да, бир зат да билалмай, санларым тюшюп, къоркъа-къоркъа, юйге къайтама. Бир кюн а, бир ненча ыйыкъ озгъандан сора, район арагъа базаргъа баргъанымда, Дмитриевка элде жашагъан жууукъ тиширыулагъа тюбейме да, ала Алма-Атаны тийресинде, таулада, 7-чи ГЭС посёлкада холамлыла жашагъанларыны, Созайлары да болгъанларыны юсюнден манга хапар айтадыла. Къууаннгандан жюрегим дып-дып этип урады, ахшы хапар айтханлары ючюн алагъа ыразылыгъымы айтып ангылатырча сёз табалмайма.
Эшитгеними сизни атагъызгъа, бизни бла къоншуда жашагъанлагъа да билдиреме. Бары да къууандыла, алай андан ары не этерге кереклисин а киши да билмейди. Ары барыргъа эркинлик керекди, аны уа ким берсин. Ол къолдан келмезлик иш эди. Районну ичинде окъуна айланыргъа къоймайдыла, сора башха республикагъа барыргъа эркинлик тилерге къалай базынырыкъса.
Не болса да болсун деп, мен Алма-Атагъа атланыргъа таукелленеме. Алай къагъытла къурамай къайры чыгъаллыкъ эдинг. Жюрюйме тюрлю-тюрлю учреждениялагъа. Бир кишиден болушлукъ тапмайма. Комендантха (тукъуму эсимде тюйюлдю, Кирилин болур эди дейме, жангылмай эсем) ненча кере баргъан эсем да, не «хау», не «угъай» демейди.
Бир жол а аллай ишле бош алай этилип къалмагъанларын эсиме салды. Айхай да, биз аны ангылагъан эдик, къолубузда болгъанчыгъыбызны бердик: биргебизге келтирген бир уллу жамычыны бла ариу ат иерни. Алай андан бир тюрлю къагъыт алалмадыкъ.
-Жарсымагъыз, мен, телефон бла сёлешип, сизни жолда бир киши да тыймазча этерме, - деди. Анга ийнандым. Аллай уллу къуллугъу болгъан адам кёзюнге къарап айтса, къалай ийнанмагъын. Болсада, ким биледи, керек болуп иш къалса уа деген акъыл бла, Ново-Покровка элде жашагъаныма, эрим колхозда ишлегенине, ата-анам бла тюбеширге, аланы бери келтирирге умут этгениме, мухур да салдырып, колхозну председателинден справка алдым. Манга аллай къагъыт школда да бердиле - ишлеген жеримде.
Алай бла, жолгъа чыгъаргъа хазыр болдум. Энди ары къалай, не бла баргъанды ишни башы. Ким эсе да, автомашиналагъа ремонт этиучю мастерскойдан бу кюнледе Алма-Атагъа машина барлыкъ хапар айтды - шинала келтирирге. Мычымай ары жетдим. Керти окъуна машина барлыгъын билдим. Келишдик багъасы бла да. Ары бла бери - юч жюз сом.
Мен ашыгъып сакълагъан кюн жетди. 1945 жылны жаз башы бошалып, жайны башланнган кезиую. Ингирде жолгъа аллыкъ хар затымы жыйышдырдым. Атамы, анамы, эгечими бир зат бла къууандырыргъа къалай бек сюйгеними айтып ангылаталлыкъ тюйюлме. Сумкагъа бир къойну къакъ этилген этин (алгъаракълада хар таулу юйюрге бешишер къой берген эдиле), ётмек, бишлакъ, кёгетле эм хар бирине башха-башха саугъала да салдым. Эрттенликде ол сумканы алып, сени да къойнума кётюрюп (къояр адамым жокъ эди), юйден чыкъдым. Мен, кёчгюнчю тиширыу, къайры, къалай барлыгъымы да, атам бла анам анда болгъанларын бла болмагъанларын да дурус билмей, къойнумда къагъанакъ сабий бла жолгъа къалай базынып чыкъгъан болур эдим деп, бюгюн да кеси кесиме сейир этеме.
Шофёр, дагъыда эки киши кабинагъа миндиле, мен а машинаны кузовунда. Эрттенликде эртте тебиредик, Уллу Чуй илипинден ётдюк, бир талай элден онг жанына бурулдукъ. Терек бахчалагъа тумаланнган эллени ичлери бла дагъыда бир кесек бардыкъ. Къазахстанны жерине киргенде, бир ауушну тик энишге эм тик ёрге баргъан жолуна тюшдюк, бир кесекден къыйыры-учу кёрюнмеген ёзеннге чыкъдыкъ.
Садакъ окъча тюппе-тюз жол. Моторну бир тюрсгю тауушу. Къайры къарасанг да, жел къымылдата, анда-мында тюрлю-тюрлю ариу гюллю кырдык айрыкамчыкъла. Сен татлы жукълап эдинг, мени уа башыма кёп тюрлю сагъышла келедиле.
Нек эсе да, эсиме республика немислиледен азатланнгандан сора (ёлгенлени асырагъан эдиле, алай тёп-тёгерекде бомбала чачылып этген чунгурла кёрюне эдиле) арба бла сени ючжыллыкъ къарындашчыгъынг бла бирге Герпегежге биринчи кере келгеним, бизни къаршы жууугъубуз ашыргъаны тюшеди. Огъары Холамдан кёпле бу элге кёчген эдиле, ол санда мени атам бла анам да.
Ол эл орналгъан жер мени сейир этдирген эди. Сары топуракъ чурукъ олтанларынгы къобарырча, аякъларынга алай къаты жабышды. Аны юсюне да ургъуйла кёз ачаргъа къоймайдыла. Андача кёп ургъуйну мен ары дери эм андан сора да бир жерде да кёрмегенме. Биреу ийнек саугъан заманда, башхасы аны къатында салам от этип, ургъуйладан кеслерин алай къоруулагъандыла.
Алай иш анда тюйюлдю. Биринчи кюн окъуна манга безгек тийип, этим мардасыз къызыу болуп, бир ненча кюн жатдым. Атам бла анам манга къалай жарсыгъанларын бир кёргю эдигиз, мени къатымдан кетмей турдула, игиге айланнганымда уа къууанчлары ичлерине сыйынмай эди...
Ахыр кере атамы бизни кёчюрюрден алгъа кёрген эдим. Ол бир ариу ат бла Усхургъа (Тёбен Холамгъа) бизни кёре келди. Кюн узуну манга юй жумушланы этерге болушуп турду. Кёлю жарыкъ эди, чам да этди, сабийле бла да ойнады, ингир алада уа жолгъа атланыргъа хазырланды. Аны бир зат бла къууандырыргъа эсиме тюшюп, къоншулагъа чапдым, аладан ахшы, бир тап тигилген тон сатып алдым.
Тонну ат иерге жарашдыра тургъанымда: «Къызым, бош къайгъы этип айланаса, ахчангы да къоратып, мен муну къачан эм къайры киерикме», - деди.
Озгъан кюнлени сагъышлары бир бирни алышындырадыла. Мен кёп бармай атама бла анама, эгечиме тюберигиме къууанама, алагъа айтырыкъ сёзлерими акъылыма келтиреме. Барыбыз да сау-саламат болгъаныбыз къалай игиди, энди, Аллах айтса, бирге жыйыллыкъбыз. Аланы биз тургъан элге элтирге кюреширикме. Къатыбызда юй сатылады, иеси бла келишгенбиз, багъасы да уллу тюйюлдю.
Иги къууумла эте, заман эсленмей озду. Аллыбызда бийик терекле кёрюндюле, аланы артларында уа - алаша юйле. Машина къызыу барыуун селейтгенди. «Баям, жетген болурбуз»,-дейме ичимден. Алай ол а алыкъа барады. Дагъыда бир ненча адамла жашагъан жерден оздукъ. Бир он-онбеш минутдан уллу элни аллында милиция постну кёрдюм. Не букъдурлугъу барды, бек къоркъдум. Бир такъыйкъаны ичинде башыма кёп тюрлю аман сагъышла келдиле.
Машинаны тохтатдыла. Шофёр, кабинадан секирип тюшюп, къолунда къагъытлары бла, милиция формалары бла сюелген эки къазахлы жаш таба чапды. Ала къагъытлагъа кезиу-кезиу иги кесек заманны къарадыла. Сора аладан бири, мыйыкълы жаш, къолу бла мени кёргюзтюп: «Ол а кимди?» - деп сорду. «Бу тиширыу сабийи бла бизни бла бирге барады… Атасы бла анасы Алма-Атада жашайдыла», - деди шофёр. Мен, машинадан тюшюп, аланы алларына бардым. Къагъытларымы кёргюзтдюм, бирде орусча, бирде тауча ангылатыргъа кюрешдим мени атам бла анам кёчген заманда Алма- Атадан узакъ болмай бир элге тюшгенлерин. «Ала къыйын ауруп турадыла, мен аланы кёрюрге керекме»,- дедим.
Кеслерини тиллерине келишген сёзлени эшитип, милиционерле бир бирге къарадыла, бир кесек жумушакъ болдула, алай жиберирге уа базынмадыла. «Биз сизни жарсыуугъузну ангылайбыз, алай справка– документ тюйюлдю», - дедиле. Сора къазах тилге кёчдюле: «Сиздинг комендантдан жазба рукъсат къагъызыгъыз жокъ къой. Олсыз сиздинг жибериуге къолдан келмейди. Сонынг дурустап угъугъуз». Сёзсюз, тилманч керек тюйюл эди.Ала излеген - комендатурадан эркинлик.
-Сизге телефон бла сёлешмегенмидиле да, - деп сордум.
-Угъай, бизге бир киши да сёлешмегенди.
Не кюрешдим эсе да, къаллай бир тиледим эсе да, шо бир кесекчикге окъуна атамы бла анамы кёрмеге къоюгъуз деп, аладан хурметлик тапмадым. Унамадыла жиберирге. Мени жол нёгерлерим а меними сакълап турлукъ эдиле, кетдиле барлыкъ жерлерине. Мени бир къазахлы юйюрде къойдула, артха къайта келе, биргелерине алыргъа сёз берип.
Уллу юйюрню башчысы, аны къатыны да бизге бек жарыкъ болдула, бир иги адамла кёре эдим. Не жумуш бла айланнганымы сордула, жарсыдыла. Бу элни аты Каскеленди, былайдан Алма-Атагъа 20— 25 километр жолду, дедиле, жапсардыла. Баурсакъла бла чай салдыла аллыбызгъа. Сен отоуда ары-бери сюркелесе, стол, ундурукъ, шинтикле тюбюне киресе, юйню иелери уа санга къарап къууанадыла. Мени халымы уа бир да сорма, ичим кюеди, Аллах бир жаннга да сынатмасын аллай кюнню. Къагъыт бла карандаш тилейме да, экиге айланнган къарындашыма - Созайланы Чомайгъа письмо жазаргъа олтурама, ол анда, 7-чи ГЭС-де, жашай эди. Письмо ары жетдими, жетмедими, билмейме, алай, кёз жашларым тёгюле, ишни болушун толусунлай жаздым, бизни юйюрюбюзге кёз-къулакъ бола турурун тиледим, не мадар да этип, бираздан келмей къалмазгъа сёз бердим.
Экинчи кюн тюш ууахтыда машина келди, мен, къонакъбайлагъа ыспас этип, ыразылыгъымы айтып, сени да кёкюрегиме къысып, ол къаргъышлыкъ постха тебирейме. Юйге жетгинчи жиляп бардым. «Нек этдиле манга алай? Мени, атамы бла анамы не терслигибиз барды? Аллах быллай зорлукъгъа нек жол берип къойгъанды? Бизни аллай бир нек сындырдыла, нек учуз этдиле?»- деп, жюрегим жарылыргъа жетеди. Кеси кесиме дагъыда аллай кёп башха сорууланы береме, алай жангыз бирине да жууап тапмайма.
…Бир жыл огъесе жыл бла жарыммы озгъан болур эди, тюзюн айталлыкъ тюйюлме, алай ол багъалы документни уа, не къыйналдым эсе да, алып, биягъы жолгъа чыкъдым. Алма-Атагъа, ол мен барыргъа термилип тургъан ГЭС-ге жетдим. Эгешчигим Даннёх аллыма жиляп чапды, Чомай, дагьыда бир ненча адам къатыма тынгылагъанлай келдиле. Олсагъат ангыладым не болгъанын...
Барыбыз да къабырлагъа бардыкъ. Кёп болмай ишленнген эки къабыр тёбечикни кёрюп, чабып барып, кезиу-кезиу атамы бла анамы обаларын къучакъладым, кесими тыялмай, кёп жилядым. Тёгерегимде кишини да эслемей, айтханларын да эшитмей: «Кечгинлик беригиз манга, мени сюйген атам бла анам... Кечгинлик тилейме сизден, сау заманыгъызда келип кёралмагъаным ючюн», - деп жиляй эдим...
Ахырында айтырыгъым
Тюзлюк тохташдырылып, мени халкъымы къыраллыгъы да къайтарылгъандан сора, мен Ново-Покровкада школну бошап, аскерде къуллукъ этгенме, андан къайтып, Къазах къырал университетге окъургъа киргенме. Окъугъан, Алма-Атада тюрлю-тюрлю къулукълада ишлеген жылларымда да ата юйюбюзге терк-терк бара тургъанма. Каскеленни ичи бла ёте (ол артда шахар болгъан эди), хар жол сайын анамы хапары эсиме тюшмей къалмай эди. 1945 жылны жайында болгъан ишле кёз аллыма келе эдиле.
Айхай да, жюрегим къыйналгъанына не сёз барды. Аны бла бирге уа мен башха миллетли адамла бла тенг эркинликли болгъаныма, окъургъа, сюйген жеримде ишлерге, къайры да тыйгъычсыз барыргъа онг тапханыма, жолда мени тохтатыргъа бир кишини онгу болмагъанына къууанама. Жюрегими теренинде уа Аллахдан бир тилегим бар эди, аллай зулмулукъну, артыкълыкъны, ыспассызлыкъны мындан арысында бир халкъ да сынамасын деп.
