«Тюрлениуле бюджетни файдаларын ёсдюрюрге, алай бла социал жумушланы тынгылы тындырыргъа бурулупдула»

Кёп болмай Россей Федерацияны Правительствосу Къырал Думагъа жангы законну проектин жарашдырып бергенди. Анга кёре  бизнесни уллу тюрлениуле сакълайдыла. Аланы юслеринденди  бюгюннгю ушагъыбыз экономика илмуланы доктору, Къабарты-Малкъар къырал университетни экономика эм эсеплеучю аналитика информациялы системаланы кафедрасыны профессору Тогъузаланы Хаятны жашы Тахир бла.

- Тахир, ушагъыбызны аллында  окъуучуларыбызгъа налог, НДС эм УСН деген сёзлени магъаналарын къысха ангылатсанг эди.

- Налогла –  адамла, бизнес биригиуле да къыралгъа кеслерини файдаларындан тёлеген ахчады. Аладан тюшген ахчадан къырал  ишлегенлеге айлыкъ хакъны тёлейди, башха социал магъаналы жумушланы тамамлайды. 

НДС - къошулгъан багъагъа тохташдырылгъан налогду. Аны алыучула тёлейдиле, товарны сатхан а, аны жыйып, къыралгъа ётдюреди.

УСН – налог тёлеуню женгил амалыды. Аны бир ненча тюрлю налогну орунуна ууакъ бизнес бла кюрешгенле тёлейдиле. Сёз ючюн, битеу тюшген файдаларындан 6 процент неда къоранчларындан тышында къалгъан файдаларындан 15 процент тёленеди.

- НДС-ни 22 процентге дери кётюрюрге айтадыла. Къыралгъа ол не берликди, адамлагъа уа андан не хайыр?

-Къыралны бюджетини файдасы ёсерикди. Ол а социал программаланы, инфраструктура проектлени тамамларгъа, бюджетни къоранчларын жабаргъа онг берликди. Аны бла бирге, НДС товарны багъасына киргени бла байламлы, багъала ёсерикдиле, инфляциягъа къошулуп, адамланы кёп товар сатып алыргъа къолайлары аз боллукъду.   

Башха жаны бла къарагъанда, ол бюджетни файдаларын кёбейтип, экономиканы айныууна себеплик этерикди.

- Мен билгенликден, налогланы женгил амал бла 60 миллион сомдан аз файда алгъанла тёлейдиле. Ол а ууакъ предприятиялагъа кеслерини товарларына багъаланы бек кётюрмей тутаргъа онг береди. Энди ол ёлчемни 60 миллион сомдан энишге тюшюрселе, банкрот болгъан предпринимательлени санларына къошулурму?

- Хау,  аллай къоркъуу барды. Аллай оноу этилсе, бизнесни ууакъ этиуню кёрюрге боллукъбуз. Бир предприятияны, гитчелеге чачып, тюшген файдаланы аланы араларында юлешип башларыкъдыла. Алай бла, юлешиннгенден сора, аланы бирини файдаларыны азлыгъындан УСН амал бла неда патент алып, налогланы тёлерге онглары боллукъдула. Былайда бир затха эс бурургъа керекди: аллай амал хайырланылгъаны ачыкъланса, налогланы толусунлай тёлетирге, тазир салыргъа, уголовный жууапха тартыргъа да боллукъдула.

- НДС налогну кётюрюрге боллукъдула деген хапар бла бирге, туроператорлагъа, алгъынча, энчи налог льготаланы къояргъа боллукъларыны юсюнден эшитгенбиз. Аллай льгота туроператорланы НДС налогдан къутултады. Аны юсюнден не айталлыкъса?

- Туроператорлагъа налогланы тёлеуню женгил амалы сакъланса, бизни регионубузгъа аны файдасы уллуду. Нек дегенде туризм Къабарты-Малкъарны экономикасыны магъаналы эм терк ёсген бёлюмюдю. Путёвкаланы (турланы) багъаларын азайтыргъа онг болса уа, республикабызгъа келген туристлени саны ёсерикди, къонакъ юйлени файдаларына къошуллукъду. Аны бла бирге уа бюджетге  налогладан тюшген ахчаны ёлчеми азайырыкъды. Ол а социал программаланы жашауда бардырыргъа чырмау боллукъду.

- Патент алып ишлегенлени да налогла бла байламлы жангылыкъла сакълайдыла. Патент не болгъаныны юсюнден окъуучуларыбызгъа ангылатсанг эди?

- Налогланы тёлеуде патент система (ПСН) кеси кеслерин иш бла жалчытханлагъа (алагъа самозанятыйле дейдиле) эм ууакъ бизнес бла кюрешгенлеге къуралгъанды. Патент – ол бир тюрлю иш бла кюреширге эркинлик берген къагъытды.

Аны бир айдан башлап  бир жылгъа дери алыргъа боллукъду.

ПСН 15 адамдан кёп ишчиси болмагъан энчи иели предпринимательлеге  бериледи. Аланы жыллыкъ файдалары 60 миллион сомдан атламазгъа керекди. Патентни бир белгили багъасы барды, алай аны ёлчеми адам не бла кюреширигине кёре болады, сора, регионлада аны багъасы бирча тюйюлдю. Аны багъасын предприниматель ишни башлагъынчы тёлейди. 

Патент ангылашыулуду, адам тёлерик ахчасыны ёлчемин алгъадан биледи. Алай аны багъасын регионла кеслери сюйгенча тохташдырадыла, сора аны файда тюшмесе да тёлерге керек болады.

Патент бек ууакъ бизнесге тап келишеди. Аны багъасын кётюрселе, ол кеси кеслерин иш бла жалчытханлагъа тапсыз келирге боллукъду. Къыралгъа ууакъ бизнесни сейирлерин бла налогланы ёлчемлерин ёсдюрюуню бирча эсге алыргъа керек боллукъду.

- Биз бюгюн сагъыннган затла адамланы тынгысыз этдирирге боллукъдула. Келигиз, налог реформаны къыралгъа, адамлагъа да игилиги бар эсе, аны сагъына кетейик.

- Аны игилиги бюджетни файдаларына къошуллугъунда бла къыралны ичинде производствону ёсеригиндеди. Сора, регионну экономикасыны магъаналы бёлюмлерине болушургъа онгла ачыладыла.

- Бюгюнлюкде экономика жаны бла  билими болмагъан адам жангылмай налогла бла байламлы жорукъланы къалай бла ангыларгъа боллукъду?

- Сёзсюз, налог системаны ангыларгъа кимге да къыйынды. Алай аны ёзегин хар ким да ангылаяллыкъды. Кёп информация келип тургъаны себепли, сизни кесигизге керекли затлагъа эс буругъуз, билген специалистледен сорургъа уялмагъыз, налогла бла байламлы жангылыкълагъа тынгылагъыз.