Кавказда психологлагъа энди юйрене келедиле

Жюреги къыйналгъан адам психологга барыргъа керекди деселе,  алгъын биз кюлген этерик эдик. Энди уа баргъанла кёпдюле. Психолог да, психиатр да тепген, жамауатда жашай билмеген адамлагъа керек суна эдик. Ол а алай тюйюлдю. Ала барыбызгъа да керек болуп къалыргъа боллукъдула. Бюгюнлюкде кюн сайын биз  кёп жангы хапар эшитебиз,  асламысы жарсытадыла.  Адамла къайгъыргъанлай турадыла, тынчлыкъ жокъду. Уллуланы халлерин сабийле да сезедиле, мудахсынадыла. Бир-бирле уа тюрленип башлайдыла, алагъа психологну неда психиатрны болушлугъу керекди. Алай миллет республикалада бу специалистлеге баргъан къыйынды, биз юйренмегенбиз алыкъа алада багъылыргъа, уялгъан да, къоркъгъан да этебиз. Юйренирге уа керекди, нек дегенде, шёндюгю дунияда аласыз  сынауладан ётген къыйыныракъды.  Бу сорууланы бизден  КъМР-ни психиатрия эм наркология арасыны  клиника психологу  Текуланы Виолагъа бергенбиз. 

 - Психологну оюмуна кёре, биз не заманда саулукълубуз?

- Адамны психикасында заран болмагъаныны ачыкъ шартлары барды: ол юйюрюнде, жамауатда, ишинде  эм башха жерледе кесини жерин табады. Ата эсе, аталыкъ борчун толтурады, юйюрюн тутады. Ана эсе, аналыкъ деген сёзге ёмюрледен бери кирген магъананы ангылайды, анга кёре сабийлерин ёсдюреди, шёндюгю дунияда уа эр кишиледен артха къалмай, усталыкъ жаны бла да айныйды. Къысхасы, адам  кеси аллына тюйюлдю,  кёп байламлыкъла бла башхала бла байланыпды. Къатындагъыланы эшитеди, ангылайды. Жер башында бир адам бла келишмеген, жамауатда жерин тапмагъан, халкъ ичинде кесин жюрюте билмеген, аталыкъ-аналыкъ борч не зат болгъанын эшитирге сюймеген, атасына-анасына хурмет этмеген, артыкъ сёзлю, артыкъ кёзлю …быллай инсаннга психика жаны бла соруула болургъа боллукъдула. Жамауатда жашауну баш мурдору: айтырыгъынгы – къайтырыгъынгы билирге керексе, адамланы араларында дистанцияны (орус сёз бла хайырлансакъ) сезерге керекди, аны бузаргъа жарамайды. Битеу бу мардаланы адам ангылаймыды, ангыламаймыды – аны психикасы бла байламлыды.

- Сора сюймеклик, хурмет эте билиу – атагъа, анагъа, аппагъа, ыннагъа, сабийлеге, ишде адамлагъа, адамны психикасыны хатасы болмагъанын кёргюзтеди?

- Сёзсюз. Сюймеклик, бир бирге хурмет – жашауну мурдорудула, аны бла бирге ала психиканы саулугъун кёргюзтген шартладыла.

- Уллу адамны къылыгъы тюрленнгенин кёрсенг, баям, психиатр керек болур мынга, дериксе. Алай сабий жиляй, къылыкъсызлыкъ эте, хали кюннге жюз кере тюрлене эсе, ёседи. Сабийге психолог неда психиатр кереклисин къайдан билликбиз?

- Тизгинине, къалай кийиннгенине ахырысы бла да эс бурмай эсе, хант къангада да болгъанны къатыш эте эсе, юйде адамла бла сёлеширге унамай, алгъын анга багъалы илляуларын, китапларын, оюнларын башхалагъа саугъалай эсе – сагъайыгъыз. Неда мультфильмлеге, жомакъ китаплагъа, оюнлагъа сейири болуп тургъанлай, бир кезиуде уа ол сейирлери жокъ болуп, жабылып къалса, тенгчиклери бла ойнамаса, сылтаусуз мудах болуп турса, аны врачха кёргюзтюгюз. Не психологга, не психиатргъа.

Къоркъургъа керекмейди, бир уллу къыйынлыкъ болгъан сунуп. Сабийни школда бырнак эте эселе окъуна, ол кесин жамауатдан айырып, жабылып, не окъургъа, не ойнаргъа сюймей тохтаргъа болады. Аталаны, аналаны борчлары: сабийлени халлеринде тюрлениулени эслерге, сёз ючюн, бир школда къыйнала эсе, башха школгъа кёчюрюрге керекди, бир устаз бла бир тил тапмай эсегиз, башхасын излегиз, алай сабийни тюрленнгенин эслемегенча этип турмагъыз.

- Уллуланы къылыкъларында уа не зат сагъайтыргъа керекди?

- Адам бек тёзюмсюз болуп, юйдегилерине тынчлыкъ бермей эсе – къычырып, тюйюшюп, тюйюп, дагъыда кесими ёлтюреме деп къоркъута эсе, ала бары да сагъайтыргъа керекдиле, башлана тургъан аурууну шартлары болургъа боладыла. Бир, эки кере угъай, къуруда адам кесин алай жюрюте эсе, специалистге кёргюзтюрге керекди. Психика ауруу  башланнганлай, саусузну дуниягъа, жууукъ адамларына къарамы да тюрленеди, кесин башха тюрлю жюрютюп башлайды. Быллай саусузланы къылыкъларында бир-бир затланы чертирге сюеме: ала жаланда кеслерини юслеринден сагъыш этедиле, башхалагъа жан аурутмайдыла, аланы къыйнагъанлары къулакъларына да кирмейди.

- Адам кесини тюрленнгенин ангылап, бармай эсе врачха неда жууукъларыны да жокъ эсе заманлары аны бла кюреширге, не зат болургъа боллукъду?

- Психика ауруу кюч аллыкъды. Психика аурууу болгъанны не да этип, психиатргъа кёргюзтюрге керекди. Ариу айтыгъыз, ангылатыгъыз, бир кюн унамаса да, башха кюн унар. Бармасагъыз врачха, ол бек къоркъуулуду, саусуз жууукъларына неда кесине хата этерге боллукъду.

Психологну юсюнден айтханда, хау, анга бармагъаны ючюн адам акъылдан шашмаз, алай жашауу уа тюрленирикди. Бирле дуния бла байламлыкъларын юзюп, депрессиягъа киредиле. Психолог болушса уа, ишге да чыгъадыла, юйюрлеринде да кеслерин тап жюрютедиле.

- Хар сизге келгенни хапарын башха адам билмейди да?

- Бир адам да угъай. Пациент манга бир затын да букъдурмай айтыргъа керекди, алай болмаса, мен анга болушаллыкъ тюйюлме. Аны хапарын менден сора бир адам да биллик тюйюлдю. Врачны жокъду эркинлиги пациентни энчи жашауун башхала бла сюзерге. Пациент бла психологну араларында къалады битеу айтылгъан зат.

- Кавказда жашагъан адамлагъа алай тынч болмаз энчи жашауларын ачыкъ этерге?

- Мен аны ангылайма, аны себепли гипноз бла да хайырланама.

- Виола, бир пациентге къалай болушханыгъызны айтсагъыз эди? Биз не тукъумун, не элин айтмайбыз, жаланда окъуучула психолог къалай ишлегенин ангыласала сюе эдим.

- Бир тиширыу рульда болгъанды, къатында уа – эгечи. Авариягъа тюшгендиле да, эгечи ёлгенди, ол тиширыу а сау къалгъанды. Ол отоуда кеси къалыргъа къоркъуп башлагъанды, машинагъа да олтурмай эди. Сегиз сеансдан сора таксиге биринчи кере олтургъанды. Юйюнде кеси да къалады, элгенмейди. Бусагъатда толусунлай алгъын  формасына къайтышханды.

-Ишигиз къарыуугъузну ала болур? Адамланы къыйынлыкъларына тынгылагъан алай тынч тюйюлдю.

- Хау, аллай хапарла жюкдюле, арытадыла. Алай суу боюнунда олтурсам, ол бек болушады. Сууну кючю чексизди.

- Адамла бусагъатда психологлагъа, психиатрлагъа кёбюрек барамыдыла?

-  Хау.  Бир  пациентге болушсакъ биз, ол аны битеу тенглерине, жууукъларына айтады. Алай бла  адамла бизге бегирек ышанып башлагъандыла, алгъадан эсе кёбюрек келедиле. Былайда бир затны энчи чертирге сюеме: бизни республикада психологга тынчыракъ барадыла, психиатргъа уа - жаланда тёзмезча болгъанда. Белгилисича, не аурууну да ал кезиуюнде бакъгъан тынчды, озса уа, анга болушхан къыйынды. Нек келмейдиле заманында? Уялгъандан. Таулула юйлеринде болгъан затланы тышына чыгъарыргъа сюймейдиле. Эр киши юй бийчесин тюе эсе, хар аны билген адам ол тиширыу бир терс затмы этген болур дерикди,  эр кишини  психикасы тюрленнген болурму, анга  психологму, неда психиатрмы керек болур деген акъыл биреуню башына да келлик тюйюлдю. Жашау а кёргюзтеди: юй бийчелерин тюйген  кишилеге психологну, бирде уа психиатрны болушлугъу керек болады.

Кавказда жашагъанла жюрек къыйынларын букъдургъан этедиле, ачыкъ айтыргъа сюймейдиле, аны къарыусузлукъ  сунадыла. Къарыулу эсенг – тынгыла да тур! Аллай тынгылау кёплени жашауларын бузгъанды. Юйюрде  адам ёлсе окъуна  жууукълары кеслерин бир чекледе тутадыла. Халкъ жайылгъандан сора,  къычырып жиляйды баш иеси ёлген тиширыу, сабийлери. Баям, чекле бир жаны бла иги болурла, алай басылып тургъан ачыу адамны ичин кюйдюреди. Адам кеси кесине болушалмазлыгъын ангыласа, врачха барыргъа керекди. Психологну, психиатрны болушлугъун излеген айып тюйюлдю.