Сёлешиуню ёзеги – ана тиллени сакълау эмда байыкъландырыу

Нальчикде бу кюнледе Россейни Жарыкъландырыу  министерствосуну башламчылыгъы бла Жаш тёлюню юйюню мурдорунда Шимал-Кавказ федерал округну ана тилледен бла адабиятладан окъутхан жаш устазларыны форумлары болгъанды. Быллай тюбешиуле быйыл къыралда юч кере къуралгъанларын, кезиулю майданнга уа Къабарты-Малкъарны сайланнганын да белгилерчады. Аны хурметли къонакълары уа КъМР-ни Правительствосуну председателини орунбасары Марат Хубиев, жарыкъландырыу эмда илму министри Анзор Езаов, Россейни Герцен атлы къырал университетини филологияда билим бериуню технологиялары кафедрасыны профессору Елена Ядровская,  РУДН-ни Орус тил институтуну русистика кафедрасыны бла Татарстан Республиканы Илмула академиясыны профессору Алексей Арзамасов, Аммосов атлы Шимал-Шаркъ федерал университетни филиалла бла ишлеуню стратегиялы айныуу жаны бла проректору Василий Саввинов, устазла, юйретиучюле, башхала да болгъандыла.

Эм алгъа форумгъа жыйылгъанланы аны ачылгъаны бла видео амалны себеплиги бла РФ-ни халкъларыны ана тиллерини федерал институтуну директору Эсет Бокова алгъышлагъанды. Ол институт быллай жумушну биринчи кере бардырмагъанын эсгертип, кезиулю майдан Нальчикде къуралгъаны ючюн Анзор Клишбиевичге ыразылыгъын да билдиргенди. Бир ненча кюн мындан алгъа РФ-ни Жарыкъландырыу министерствосуну коллегиясында сёз къыралны  мектеплеринде бирча билим бериуню юсюнден баргъанын хапарлап, энди ол тохташдырылгъанын да ангылатханды.

Эсет Ибрагимовна быллай форумлада, жаланда методиканы, окъутуу амалланы сюзюп къоймай, дерсликле, башха тюрлю тийишли оборудование бла жалчытылыныуну юсюнден да айтыргъа кереклисин белгилегенди. Ноябрьде Москвада ана тилледен бла адабиятладан окъутхан жаш устазланы съездлери бардырыллыгъын, форумну эсеплерини, мында алыннган ахшы сынамны юсюнден анда да айтылырына ышаннганын билдиргенди.

Марат Баширович да, жыйылгъанланы алларында сёлеше, устазланы боюнларында ана тиллени сакълау эмда юйретиу жаны бла жууаплылыкъ уллу болгъанын белгилегенди. Къабарты-Малкъарда быллай даражалы тюбешиу бардырылгъанын ахшы шартха санап, бери келген къонакълагъа да ыразылыгъын билдиргенди. Ызы бла уа ол КъМР-ни Башчысыны форум бла байламлы алгъышлау сёзюн окъугъанды. Анда форумгъа жаланда устазла угъай, ана тиллерин бла адабиятларын сюйген эмда багъалагъан, аланы айнырларына жюрекден къайгъыргъан адамла жыйылгъанларыны юсюнден айтылгъанды. Аны чеклеринде ахшы сынам жыйышдырыргъа, жетишимлеге жол ызларгъа боллугъуну юсюнден да.

Анзор Клишбиевич, алгъышлагъа къошула, Ана тиллени федерал институтуна быллай тюбешиуню Къабарты-Малкъарда бардырыргъа дурус кёргени ючюн ыразылыгъын билдиргенди. Бюгюнлюкде ана тиллерин сакълау миллетлени асламысыны магъаналы жарсыуу болгъанын черте, бизни устазларыбыз, сабийлеге жол табып, аланы излемлерин ангылап ишлегенлерин белгилегенди. Окъуучуланы сейирлерин ачар ючюн, жангы амалланы излегенлей, аланы билим бериуге кийиргенлей турургъа тийишлисин да.

Ызы бла тюбешиуде докладла окъулгъандыла. Алай бла Ана тиллени федерал институтуну таматасыны орунбасары Марина Мизова, аны келечилери бардыргъан ишни юсюнден сёлеше, анга озгъан жылда илму махкеме даража берилгенин билдиргенди. Ахыр эки жылны ичинде мында бардырылгъан тинтиулеге тийишлиликде ана тиллени окъутууда айтырча тюрлениуле жокъдула. Институт дерсликлени жарашдырыу жаны бла уллу ишни бардырады. Окъуу китапла уа адам санлары аз болгъан халкъланы ана тиллери бли байламлы да басмаланадыла. Бу иш кеси да РФ-ни Президентини оноуу бла этиледи.

Марина Хабаловна институт ана тиллени окъутхан устазланы даражаларын кётюрюу мурат бла да уллу ишни бардыргъанын хапарлагъанды. Аны бла байламлы тюрлю-тюрлю усталыкъ эришиуле къураладыла. Сёз ючюн, аладан  эм уллусу битеуроссей даражалы конкурсду. Ана тиллени окъутханла бла байламлы ол къыралда бардырылып тебирегенли алыкъа  беш жыл озгъанды. Алай эсе да, анга къатышыргъа сюйгенлени саны уа ёсе барады.

Андан сора да, ол «Вестник института родных языков» атлы журналны кёп болмай 2-чи номери чыкъгъанын, анда устазланы сейир ишлери басмаланнганларын билдиргенди. Аны бла бирге уа аланы ары материалла бере турургъа чакъыргъанды.
КъМР-ни жарыкъландырыу эмда илму министрини орунбасары Екатерина Мисостова ана тиллени сакълау эмда айнытыу жаны бла этилген ишни юсюнден айта, ёз тиллерин 120 мингден аслам сабий окъугъанын билдиргенди. Аладан малкъарчагъа юйреннгенлени саны 16 мингден кёбюрекди. Ана тиллерине классдан тышында бардырылгъан дерс халда тюшюннгенле уа, малкъар эмда къабарты тиллени бирге алып айтханда, 5 мингден аслам окъуучу боладыла.

Екатерина Николаевна билдиргеннге кёре, окъуу-методикалы комплектлени жарашдырыу иш энди бюгюнлюкде тамам болгъаннга саналады. Дерсликлени электрон тюрлюлери Билим бериуде уруннганланы усталыкъларын тохтаусуз ёсдюрген институтну сайтында бардыла. Бу проектни тамамлаугъа 150-ден аслам алим эмда устаз къатышхандыла.

Андан сора докладчы ана тиллеге аталгъан дерс олимпиадаланы юслеринден хапарлагъанды. Ала бюгюнлюкде регион эмда битеуроссей даражалада да бардырыладыла. Энди бир ненча жылдан бери алада хорлам болдургъан сабийлеге эмда анга окъуучуланы хазырлагъан устазлагъа КъМР-ни Башчысыны саугъасы бериледи. Регионла  аралы эришиуле, фестивальла, мастер-классла, тюрлю-тюрлю тинтиу ишле – ала барысы да сабийлени – билим, устазланы уа усталыкъ даражаларын ёсдюрюрге себеплик этедиле.

Жыйылгъанла Елена Робертовнаны ана литературадан дерсни къурауну эмда аны бардырыуну энчиликлерини юсюнден хапарлагъанына да сюйюп, сейир этип да тынгылагъандыла. Нек дегенде профессорну устазлагъа айтыр сёзю, юйретир заты да болгъаны туура эди. Ол кимни да кесини тагыларына, тамырларына сюймеклиги болмаса, аны ёз тилине сейири да аз боллугъун чертгенди.

Сабийни юйретиу не заманда да китап бла, суратлау чыгъарма бла байламлы бола келгенин эсгерте, адабиятны дерслери ёсюп келген тёлюге жашау кертиликни ангыларгъа болушлукъ болгъанларын да белгилегенди.

– Суратлау текстни  шатык окъуу – ол ариу сёлеширге, сёзлени тюз жазылыуларына да тюшюндюреди. Къайсы миллетни да маданият белгиси эм алгъа аны суратлау чыгъармаларыдыла. Халкъны тили эмда адет-тёрелери уа, жаланда ол миллетни кесини угъай, саулай адам улуну да байлыгъыдыла. Аны ючюн а биз къайсы бирибиз да тилибизни, адабиятыбызны да сюерге, багъаларгъа да керекбиз. Россейни литературасын жаланда орусча жазылгъан чыгъармала къурамайдыла. Аны мында жашагъан халкъланы барысыны да адабиятлары байыкъландырадыла,-дегенди Елена Ядровская.

Ол устаз кесини дерсинде къаллай амалланы сайларгъа, хайырланыргъа, материалланы кеси сюйгенича берирге эркин болгъанын да ангылатханды. Дерсде сёз бла ишлей билиу, сёз ючюн, синонимлени излеу дегенча, кесини себебин къалай бергенин а Расул Гамзатовну «Журавли» атлы жырына атагъан дерси бла сейир халда ачыкълагъанды. Жыр айтылгъан заманда залдагъыла ёрге къопханлары  ючюн а жюрек ыразылыгъын билдиргенди. 

Алексей Арзамасов а ана тил адамгъа табийгъатдан берилген тамашалыкъ саугъа болгъанына ийнаннганын айтханды. Кеслерини ёз тиллерин иги билгенле тыш къыраллыланыкъылагъа да терк юйреннгенлерин, аны женгил хайырланалгъанларын да ангылатханды. Кавказ тилле тауушлагъа бай болгъанларын, аланы грамматикалары илмугъа сейир болгъанлай къалгъанларын да.

Ол кесини башха-башха регионладан келген студентлери бла жер-суу атланы тинтиу бла ишлени аслам халда бардыргъанын, аланы этимологияларын (къалай къуралгъанларын) тохташдырыу бла кюрешгенлерин да хапарлагъанды. Алай бла жаш адам ёз тилини тарыхын биледи, аны эрттегили болгъанын ангылайды эмда дагъыда андан ары да сейири ачылады.

Василий Михайлович а окъуучуланы ана тилледен федерал даражалы олимпиадалары жаш тёлюню юйретиуде къаллай себеплик болгъаныны юсюнден сёлешгенди. Быллай олимпиада Шимал-Шаркъ федерал университетни башламчылыгъы бла 2021 жылдан бери бардырылып тебиреген эди. Эм алгъа анга 6682 окъуучу къатышхан эсе, юч жылдан а аланы саны  13 мингден аслам болгъанды.

Энди бу эришиуню бардырыугъа 38 махкеме къошулгъанды, аны 46 мурдорлу майданы да барды. Биринчи жылда олимпиада 9 тилден бардырылгъанды, быйыл а аланы саны 52-ге жетгенди. Шимал Кавказны халкъларын алып айтханда уа, мында быллай олимпиада 17 тилден бардырылады, ол санда къарачай-малкъар тилден да. Анга къатышханларыбыз а 307 адам боладыла. Бу эришиуде жетишимли студентлени уа стипендияларына да къошумчулукъ этиледи.

Форумну иши эки кюнню ичинде бардырылып, анда сёлешгенле, кеслерини оюмларын айтханла да аслам болгъандыла. Аны кезиуюнде  мастер-классла, башха проектле да кёргюзтюлгендиле. Мастер-классланы бергенлени арасында уа бизни устазыбыз Чегембайланы Лейля (Шалушка, 2-чи номерли мектеп) да болгъанды. Ол дерсде оюн амалланы къалай хайырланыргъа боллугъун кёргюзтгенди.

Андан тышында да, тюбешиуде миллетлени къол хунерлерини, жашау турмушда хайырланнган адырларыны, аш-сууларыны, кийимлерини, китапланы, суратланы кёрмючлерин да боллукъ эди кёрюрге. Мында Черек районну мектеплери къурагъан кёрмючню белгилерге боллукъду. Къонакъла ала  келтирген локъумланы, хычинлени, таулу бишлакъны, башха ашарыкъланы да татыуларын кёрюп, аланы жаратханларын да жашырмагъандыла.

Жыйылыуда ана тилни сакълауну эмда айнытыуну юсюнден сёлешгенлени барысы да эм алгъа анга юйюрде къайгъырылыргъа кереклисин чертгендиле. Сабийлени ёз тиллерине садикледе юйретиуге аслам эс бурулургъа тийишлиси да белгиленнгенди.