Нартла эли

Бек алгъа нартла Долай деген уллу сууну жагъасында жашагъандыла. Заман оза баргъанда,  ала, аз-аз къауумланы санларына къошула, жылкъылары, къой сюрюулери жайлыкъланы, тюзлени толтура башлагъандыла. Сора бир кезиуде ала кюнбатыш жанына атланып, уллу тюзге кёчюп, эркин жашагъандыла. Ауукъ замандан алагъа ол тарлыкъ этгенди. Тейри нартлагъа юч тенгизни арасында, уллу къобанланы жагъаларында жерни саугъалагъанды. Ала тенгизлеге атла бергендиле – Къара тенгиз, Хазар тенгиз эм Азау тенгиз.

Ата журтларында нартла кёп сынаудан ётгендиле. Ала жашагъан жерде жалпакъла бла тюзле болмасала, таула жокъ эдиле. Жерни ариулугъуна сёз жокъ, алай болсада, битеу жапхакъ ырхыдан сора, дайым тебип, къалтырап, тохтамай чайкъала болгъанды. Деменгили толкъунла, жагъаладан ычхынып, эллени жуугъандыла. Нартла Тейриден жерлерин къыйынлыкъладан сакъларын тилегендиле. Жети жылдан Тейри, тилеклерине эс буруп, тауланы жаратады, аланы жерге бегитеди. Алай бла, жерни тепгени, тенгизлени да чайкъалыулары тохтайдыла.

Тейри жаратхан деменгили таула, нартланы къыралларын чек болуп сакълайдыла. Нартла алагъа Къап неда Къаф таула, магъанасы, къалауурлукъ, чеклик этиу деген атны бередиле. Бюгюнлюкде алагъа Кавказ таула дейдиле. Бек бийик тау тиклеге, аладан аз алашаракъ къаялагъа да кеси тиллеринде ат атайдыла – Минги тау, Дых тау, Жангы тау, Къазман тау, Коштан тау, Къатын тау, Мижирги. Ала кёкню кётюрген чыпынладыла. Бюгюнлюкде да аланы атлары тюрленмегенди.

Нартланы къыраллары болмагъанча айбатды. Тау черекле, шош суула, ол жерледе саркъадыла, гара суулары бла кезлеуле, бутакълары кенг жайылгъан эмен, чинар терекле, нарат терекле, санап саны болмагъан гокка хансла тёгерекни ариу ийис этдиредиле, кенг тюзлени жашил кырдыгы кёзню къууандырады. Ол сейир къудуретни башындан а тау тиги жылтырайды. Нартла анга «Минги тау» («Ёмюрлюк тау») дейдиле. Тейри бу жерни, тау тигин да жаратады. Жерде айлана, узакълагъа къарай, былайда солуйду. Кесини сюйген жанларына бу тамашалыкъны саугъалайды.

Ол кеси жаратхан нарт халкъына ыразы болуп, айтханыча, бек айбатлы жерге кёчюргенди. «Мындан арысында Минги тауну этеклеринде жашагъыз!» - деп  буюргъанды. Тау къапланлары – барсланы (пардусла) аланы тукъум белгилери (тамгъалары) болгъандыла. Андан сора да Минги тауну тёппесине дагъыда бир ат аталады – Элбарс.

Бу деменгили тауну тёппесинден Тейри алагъа къарагъанына, намыслы жашау этселе, къууаннганына, осуятын унутсала, жарсырыгъына нартла ийнаннгандыла. Бу сыйлы жерни тюз ортасында сюелгенине, кеслери уа аны къалауурлары болгъанларына ийнаннгандыла. Ол себепден, ала Тейриге сый бере, «Тейри тау» дегендиле. Нартла аны эки тёппесини арасында кёзде ёмюрлюк жашау берген сууу бла шаудан болгъанына, алайда кёзге урунмагъан къалада, батардан алгъа, кюн солугъанына да ийнаннгандыла.

Нартла жашагъан жерде череклени тагылары бийик тикледе чыранладан башланып, тау бетлери бла саркъа, бирге къошула, хыны черекле болуп, тау ауузла бла кеслерине жол ишлейдиле. Аланы гюрюлдеген тауушлары бир такъыйкъагъа да тохтамай  эшитиледи. Тауладан саркъа келип, гыйы ташла бла ёшюн уруш этип, минг тамычы болуп чачыла, черекни суулары тёгюледиле. Тюзге ычхыннгандан сора, ала хыны къылыкъларын къоюп, тенгизге сабыр жол кёллю боладыла. Бирде сууланы тауушлары жукъунгу келтиредиле. Ахыры болмагъан тюзлени жашил гелеу кырдыгында нартланы санап санаусуз жылкъылары, тууар, къой сюрюулери отлайдыла.

Хар черекге нартла кеслерича ат бергендиле эм ол атла кёбюсю бюгюнлюкде да сакъланнгандыла. Уллу, жагъаланы толтургъан черекге ала Къобан – «къопхан» атагъандыла. Ол сууларын Азау тенгизге элтеди. Черекледен бирине Терк – «терк саркъгъан, ашыкъгъан» дейдиле. Назмучула аны халин «ёлчемсиз» суратлайдыла. Хазар тенгизге сууларын ашагъан этеди. Балыкъ – «чабакълы» - деп, кёп чабагъы болгъан черекге атагъандыла. Бюгюнлюкде анга Малка дейдиле.

Басхан деп, ырхылары белгили, тагылары Минги Тауну чыранларында болгъан черекге айтадыла. Ол огъурсуз халин бюгюн да тюрлендирмегенди – чыранла къызыу кюнню тюбюнде эрип, ёмюрлюк къаяла оюлуп, аны суу ызы жабылгъан сагъатда, Басхан хыны къылыгъын кёргюзтеди: элхууурла аны жагъаларын толтуруп, адамланы, юй хайыуанланы элтеди, юйлени бузады.

Нартла атагъан Кавказда кёп башха череклени, суучукъланы да атлары сакъланнгадыла: Лаба, Черек, Чегем, Тамлык, Бургустан, Кума, Зеленчук эм башхала.

Нартла жашагъан жерге Нарт эл дегендиле. Ол деменгили къыралды. Къыбыла жанындан аны, къаланы хунасыча, Кавказ таула сакълайды. Кюнбатыш жанындан жагъаларын Лабаны бла Къобанны суулары жууадыла, Азау тенгизи да анга чекди. Шимал жанындан Эдил  (Итиль) бла Доп суулары чекдиле. Кюнчыгъыш жанындан а Терк сууу анга чекди.