Инсанланы эркинликлерин сакълар муратда

Жыйырманчы ёмюрню ал жылларында Россейде капитализм айный баргъаны бла байламлы байла-бийле бла жарлыланы араларында класс айырыллыкъла тау элледе да ачыкълана башлагъандыла. Алайсыз да жерлери аз болгъан адамланы жашау къолайлары осалдан осалгъа айланады. Ол артыкълыкъны кётюралмай, Черек тарында уллу къозгъалыу болады.

Онтогъузунчу ёмюрню 60-чы жылларында Кавказ  комитетни оноуу бла Къара - Сууну,  Бабугентни,  Догъууатны, Ташлы-Таланы агъачлары Малкъар обществогъа берилгендиле. Къара - Сууну агъачы Малкъар черекни сол жанындады. Тардан чыкъгъан жерден башлап Хорлам черекге дери  жетеди.  Эки минг десятинден артыкъды.

Промышленность айный  баргъаны къадар. Агъачны магъанасы да уллу бола башлайды. Бир- бирле халкъ байлыгъын бийлеп тебирейдиле. XIX ёмюрню 90-чы жылларында Малкъар жамауатдан Кавказ администрацияны органларына тарыгъыула барып тургъандыла. Алай аланы жанындан бир тюрлю болушлукъ этилмегенди.

Терк областьны правлени 1897 жылда жерлери аз болгъан тау элли адамланы хар бири да агъачны хайырланыргъа  эркинликлери болурча оноу этгенди. Терк областыны бла Ставрополь губернияны къырал мюлк управлениясыны 1890 жылда 14 мартда этген отчётунда былай айтылады: «Ол агъачла, терк областьны башха агъачларыча,   энчи иеликле бир заманда да болмагъандыла, хар ким да аланы хайырланып тургъандыла. Къырал мюлкню министрини келечиси аны юсюнден ачыкъ айтханды: «Черек бла Чегем сууларыны жагъаларында хар ким да хайырланнган агъачла, адамладан сыйырылып, къырал мюлкню жер-жерли управленияларына ётдюрюлюрге керекдиле».

Болсада тау бийле агъачлагъа иелик этип башлайдыла. Адамла ол ишге ыразы болмагъанларын, чамланнганларын билдиредиле.

1911 жылда  Котляровская-Нальчик темир жолну, Къашхатауда бла Жемталада уа агъач жарашдыргъан заводланы къурулушлары башланадыла. Аны бла байламлы агъачны магъанасы да ёседи.

XIX ёмюрню экинчи жарымында Россейде  крепостной право кетерилгенди. Малкъар бийле да къулларын эркин этгенлери ючюн жер юлюшле аладыла. Жанхотлагъа Бабугент тийресинде Къара - Сууну  агъачы жетеди.

Ала аны къолгъа этгенден сора, къалауурла да салып, кеслеринден эркинлик болмай, адамлагъа агъач бермей тебирейдиле. Ёмюрледе бери  да  хайырланып тургъан жерлерине бир адам оноу этгенин халкъ сюймейди. Анга да жашаргъа керекди. Юйле, журтла ишлерге.

Жанхотлары халкъгъа керек тенгли агъач берип тургъандыла. Ала излеген низамды. Хар ким агъачны кеси сюйгенча къырып бармай, бир мардасын да билирча. Терек кесилген жерге уа кеслери зыгытла орнатхандыла.

«Аллахны агъачына кимни да оноу этерге не иши барды»,-деп, адамла аны унамагъандыла.

Алай  Жанхотлары Къара - Сууну агъачын бийлегенден сора да  Огъары Малкъардан  Нальчикге улоу  жюрюген жолну да бегитген эдиле. Аны бла да чекленмей, алайны жюрюгенледен хакъ алып башлайдыла. Ол а адамланы бютюнда бек къозутады. Жанхотлары бла огъары малкъарлыланы аралары аманнга кетеди.

Бир жол Шкантыдан Этчеланы Къурман, Туура Хабладан Гюзюланы Жаубатыр, Кюнлюкден  Занкишиланы Гитче, Чегетден Уяналаны Хажибатыр, Фардыкдан Киштикланы Кичи арбалары бла Къара - Суугъа тебирегендиле. Экинчи кюн, арбаларына да отун жюклеп, агъачдан бери чыкъгъанлай, къалауурла быланы алларын тыядыла.

Даулаша келип, эки жаны да тюйюшюп башлайдыла. Жанхотлары, къалауурларын да болушдуруп, эллени ёгюзлерин, арбаларын да сыйырып, кеслерин а тутуп къоядыла. Ол ингирде окъуна хапар элге жетеди.

1913 жылда 20-21 июльда Малкъар ауузундагъы элледе жыйылыула боладыла. Алада этилген оноулагъа кёре уа 22 июльда да къозгъалыу башланады. Бек алгъа Шкантыдан 250-300 адам чыгъады. Алагъа Туура Хабладан 300 жууукъ, кюнлюмден 250 адам къошулады. Башха элледен да адамла келе, къозгъалыугъа къатышханланы саны эки мингден артыкъ болады. Саууту болгъан саууту бла, болмагъан да балта, сенек алып.

Малкъаргъа бара, Чирик  кёлге жетгинчи, жол жанында, Черек къозгъалыугъа къатышханлагъа аталып уллу таш салынып турады. Алайда Жанхотлары тюкенле тутхандыла. Жолну сол жанында уа терек бахчалары болгъанды.

Ол бахчаны бегитир акъылда, Жанхотлары алайда Гамар кёпюрге дери узунлугъу 656 сажна, бийиклиги метр бла жарым болгъан таш хуна ишлетген эдиле. Бюгюнлюкде да ол хунаны сакъланнган ызы барды. Революциядан сора уа терек бахчаны къырып, алайда картоф ёсдюргендиле.

Къозгъалыугъа къатышханла тюкенни кюйдюргендиле, хунаны,  ташып, черекге къуйгъандыла. Жанхотланы жайда туруучу агъач юйлери бар эди. Адамла аны да черекге атадыла.

Жанхотлары, аланы адамлары да къачып  агъачда бугъадыла. Бирлерин Нальчикге къуугъун этедиле. 25-чи июльда Владикавказдан 500 адамдан къуралгъан атлы аскер келеди. Къозгъалыуну башчылары Хучиналаны Алий эфендини, Цораланы Мырзаны, Мокъаланы Хажимырзаны, Оракъланы Магометни,  аладан сора да, юч жыйырмагъа  жууукъ адамны тутадыла. Аланы да атларын сагъынайыкъ. Ала быладыла: Оракъланы Батырбекни жашы Мамуш, Мокъаланы Чопанны жашы Хажимырза, Шукаланы Къараны жашы Шыйых, Нёгерланы Къацини жашы Мисир, Цаколаны  Гыллыуну жашы Шабат, Таукенланы Хажимырзаны жашы Наныкъ, Башийланы Теммону жашы  Исмайыл, Эфендиланы Кокайны жашы Къайсын, Башийланы Жамболатны жашы Шепша, Мамайланы Ёрюзмекни жашы Батий, Къарчаланы Эдикни жашы Абдул, Иттийланы Башийни жашы Шауай, Таумурзаланы Геуюргени жашы Какку, Фрийланы Ортабайны жашы Кажок, Токъуйланы Баучуну жашы Оразбатыр, Къарабашланы Залкъыны жашы Кичибатыр,  Герийланы Абусаламны жашы Туумакъ, Хучиналаны Хачини жашы Огъурлу, Османланы  Баучуну жашы Омар, Нёгерланы Муссаны  жашы Мырзабек.

Къозгъалыуну башчыларын 3-4 кюнден къалгъанларына бир суткадан жиберген эдиле.

Алай ол аны бла бошалып къалмайды. Иш сюдге бериледи. Ол заманда жамауатны атында ёкюллюкню Шаханланы Басият этеди. Ол бу ишни юсюнде къаты кюрешгенди. Аны хайырындан Жанхотлары бийлеген агъачны  эллилеге къоядыла. Иш  кеси да 1916 жылда бошалады.

Жамауат агъачны бийлеген Жанхотланы Шаухалны жашлары Къумукъ,  Къазий, Бекирбий, Бийберди. Жашланы андан ары къадарланы юслеринден айтханда,  кичилери   Бийберди  Тюркге  кёчюп кетеди. Къумукъ революциядан сора элинде ауушханды. Анда асыралгъанды. Аны эки жашы, эки къызы бар эдиле. Жашы Тенгиз  уруш бошалгъандан сора  Американы Бирлешген Штатларына кёчюп, анда жашап тургъанды. Экинчи жашы Залимхан урушха къатышханды. Андан сора Кисловодскеде жашап тургъанды.

Къазийни юй бийчеси Орусбийланы  Махайны къызы Шама эди. Аланы эки къызлары болгъанды. Къазий Огъары Малкъарда ауруп ёлгенди.

Бекирбий а Мысакаланы Къызыуну алгъан эди. Аланы бир жашлары болгъанды. Бекирбий да урушну аллында  Огъары  Малкъарда ауушханды.

Черек къозггалыуну кезиуюнде Огъары  Малкъарны старшинасы Мамайланы Голойну жашы Рамазан эди. Эл аны эки кере айыргъанды ол къуллукъгъа  1912-1913 жыллада. Мамай улу къара ёзенледен эди. Революциядан сора тутулуп бираз тургъанды. Мисирланы Жамал бла бир камерада тургъанды. Ол а,  боюнундан дууасын тешип: «Муну хайырындан къутулуп барама. Энди сен жюрют, санга да болушур»,-дейди. Алай Жамалны жибермедиле. Илишаннга салдыла.

Рамазан а тюрмеден эркин этиледи. Артда ауруп, элинде ёлгенди.

Алайды да, халкъыбызны тарыхында болгъан бир ишни юсюнден билгенибизни айтдыкъ. Быйыл анга 112 жыл болду.