Кюйсюзлюкню бла жигитликни ачыкълай

Кесини ата-бабаларыны чыгъармачылыгъын билмеген халкъыны тарыхын да билмейди. Бек да магъаналы жерни фольклор бир ауукъ заманны кеслерини жазмалары болмагъан халкъланы маданият жашауларында алады. Халкъланы тарихлери бютюнда айтыулада, жырлада, нарт таурухлада сакъланады. Аланы кёбюсю (халкъны жазмасы болмагъаны ючюн) шёндюге дери сакъланмагъанды. Къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъын тинтиу, бизге аны тарыхын ангыларгъа, халкъ не муратла бла жашагъанын, миллетлери ючюн къаллай жигитликле этгенлерин билирге болушады. Аны алайлыгъы бютюнда эски жырлада шарт кёрюнеди, нек дегенде эски жырла жашау тарыхны ачыкъ бетлеридиле.

Жигитлик жырлада кеслерини халкълары ючюн кюрешге чыкъгъан жигитлеге махтау бериледи. Аллай жырладан бири "Ачемезни жыры" къарачай-малкъар фольклорда энчи жерни алады. Анда халкъына артыкълыкъ этгенлеге дерт жетдирген жигитни сыфаты ачыкъланады. Биз билгенликден, 15 -16 ёмюрледе кърым ханла чапханда Шимал Кавказны халкълары кёп къыйынлыкъ сынагъандыла. Таулула да ол халкъланы санында болгъандыла. Башда айтылгъан жырда ол заманда болгъан ишле суратланадыла. Ачемез бла Азнауур, эки къарындаш, эки да тау элге башчылыкь этгендиле -Ачемез къабакъгъа бла Азнауур къабакъгъа. Кърымлыла Азнауур къабакъгъа келип:

Ала анда Азнауургъа

Ханса, бийисе демедиле.

Азнауур къабакъны ала

Къазсыз, тауукъсуз этдиле.

Ызы бла чабыууллукъ Ачемезни элине этиледи. Мында кърымлыла къуру тонаулукъ этип къоймай, келечи жиберип, Ачемезни къатынын ариу Боюнчакъны хан излегенин билдиредиле. Ачемез кърымлыланы хыйлалыкъ бла болмаса, хорлаялмазлыгъын ангылап, бугъуп, ханны юйюне келмеге къоюп ёлтюреди. Халкъ да аны жигитлигине аталгъан жырда анга ыразылыгъын билдирип, ыспас этеди:

Жаннетни жети эшиги бош болсун

Ачемезни бизге тапхан анагъа, - дейди.

Эмина

"Ачемезни жыры" озгъан заманда малкъар халкъны жигитлигин кёргюзтеди, эркинлик ючюн кюрешге чыгъаргъа чакъырады.

18 ёмюрню ахырында - 19 ёмюрню аллында Къарачайгъа бла Малкъаргъа ёлет кирип, кёп адам къырылгъанды. Ол ауруудан саулай элле тюп болгъандыла. "Ал эмина", "Экинчи эмина" деген жырла ол къыйын, кюйсюз заманны суратлайдыла. Къартларыбыз айтханнга кере, ауруу жайылгъан элге жанларгъа къоркъуп, сау жан айлана болурму деп, къая башындан къарап кетип болгъандыла. Кертиси бла да бек уллу сынау болгъанды бу "къанлы ёлет". "Ал эмина", жырда кёргюзтюлгенича, уллуду, гитчеди деп къарамай, кёплени жер жутханды. Тиширыула ёлгенлени юслерине туруп жиляуларын этгендиле:

Кёп ёлюмден къабыр орун тапмайбыз,

Бир сорабыз да эмина кирмеген эл жокъду, - деп жарсыгъандыла.

"Экинчи эминада" Орусбийланы тукъумлары Басхандан Къарачайгъа жашаргъа кёчюп, анда эмина ауруудан ёлгенлерини юсюнден айтылады:

Киши къалмаз эминадан ёлмейин,

Намыс деп бир кючлю зат чыкъгъанды да,

Жашларыбыз ёлелле, къатынларын кермейин.

Тёгерекге къарайбыз да, таула болмаса, жукъ кёрмейбиз.

Тарыгъыргъа киши жокъду да, не этерге билмейбиз, |

Эмина болмаса, башха ауруудан ёлмейбиз.

Халкъны къыйын къадарын къуру бу тизгинледен окъуна ангыларгъа боллукъду.

Кавказ уруш

Кавказ урушну юсюнден халкъда бир къауум жыр жюрюйдю. Сёз ючюн, "Хасаука" бла "Умар" деген жырла. "Хасаукада" къарачайлыла патчахны аскерлери бла уруш этгенлери кёргюзтюледи. Ол заманда къарачайлылагъа болушлукъгъа малкъарлыла бла дюгерлиле баргъан эдиле (1828 жылда). Тарих шартлагъа кёре, дюгерлиле ал ёмюрледе къарачай-малкъар тилде сёлешип болгъандыла, Россейге да Осетия бла угъай, Беш да Тау эл бла кьошулгъандыла. Жыр къанлы къазауатха чакъырыу бла башланады:

Къычырады Дауле: - Хахай, къуугъун,

Къарачайны шохун, барын жууугъун

Чакъырыгъыз - бизге женгил жетсинле,

Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!

Ызы бла орус патчах къаллай артыкълыкъла этгени кёргюзтюледи. Ол Къарачайны хорласа, дагъыда къаллай бир палах тюшюрюрге боллугъуну юсюнден айтылады:

Жыртып, талап, муал этип къояред,

 Жасакъ бла терибизни сояред.

Жырны айтхан биягъы туугъан жерин сакъларгъа чакъырады, сора биз къанлы сермешни баргъанын кёребиз. Батыр Умар "жаугъа къаршы чартлайды, нёгерлерине жолну ачады". Алай, окъ тийип, ол ёледи. Аскер кюч да, сауут да аз болгъанлыкъгъа, жыр миллетни эркинлиги ючюн алгъа барыргъа чакъырады. Бу чакъырыу а сабийлеге айланып этиледи:

- Таулучукъла, сиз да ёсюп жетерсиз,

   Бу къан дертни жууапларын этерсиз!

Ол къанлы урушда атын айтдырып, Къарачайны сакълар ючюн жанын берген жигитни юсюнден халкъы "Умар" деп жыр жарашдырады:

Эки атып, тютюнюн бир этиучю,

Умар, бюгюн санга къанмы жаугъанды?

 Керек болса, кьанатлыча жетиучю,

 Тулпарланы бири къайда къалгъанды?

Баргъаны келир номерде.