Миллет адабиятыбызда жомакъларыбызны жерлери

Миллетлени жашауларында, бютюнда жазма тиллери кеч къуралгъан халкълада, фольклорну къаллай уллу магъанасы болгъанын айтыр кереклиси болмаз. Бизни халкъ ол оюм хазнасын акъылы-эси сыйыннган, адамлыкъ къыйматы, умуту, мураты кёрюннген, ниети, жюрек сыры, сезими да жарача ачылып тургъан жырладан бла жомакъладан, таурухладан бла нарт сёзледен, ийнарладан бла кюйледен къурагъанды. Ёмюрден- ёмюрге сакълай, тёлюден-тёлюге айта келгенди. Адеп-къылыкъ, намыс-сый деген затлагъа табына, дунияда ахшы къууум эте жашагъанды.

   Къарачай-малкъар тилде фольклорда жомакъла уллу жерни тутадыла, аланы саны бек кёпдю. Аланы къайсы къачан жарашдырылгъанын арсарсыз айтыргъа, тюз билирге онг жокъду. Аны себепли жомакъланы хар не тюрлюсюне да таза да керти хапарды дерге жарамайды. Аны бла бирге уа  жомакъла халкъны жашауунда, халкъ бла бирге жюрюгендиле. Адамла жашау былай болса эди деп акъыл, умут этгендиле, ол оюмла уа жомакъланы жарашдыргъандыла, аланы батырларын туудургъандыла.

Алай бла жомакълагъа халкъны керти жашауундан бир зат да къатышмайды дерге болмайды. Аз, кёп болса да, жомакъда жашауну бир белгиси жюрюйдю. Ол жомакъны жигитини сыфатында, не сюжетинде кёрюнеди. Къайсы миллет адабиятда да жомакъ бек эрттегили жанргъа саналады. Къарачай-малкъар жомакъла да аллайладыла.

Дагъыда мен бир-бир жигитле бир жомакъдан башхасына кёчгенлерин, жомакъдан – жомакъгъа, жигитледен сора да, жомакъ болумла да кёчгенлерин, сабийлеге бек сейир кёрюннгенин, ала сюйюп окъугъан, тынгылагъан жомакъла сабийлени эслерин жютю этерге себеп болгъанларын, табийгъат бла иги шагъырейленирине онг бергенлерин белгилерге сюеме.

Бизни жомакълада жаныуарла бла хайыуанланы шуёхлукълары, ол шуёхлукъ алагъа къалай болушханы да аламат суратланады. Бир бирлеринде жаныуар юй хайыуан бла бирге жашап да турады. Шуёхлукъну темасы «Айыу бла Ит», «Къой бла Эчки», «Тана, Теке, Къой» деген жомакълада ачыкъланады. Къарт итге айыу болушады, къойну, эчкини бир бирге халаллыкълары, аланы къаты шуёхлукълары бёрю жыйындан хатасыз къутхарады, Шуёхлукъну багъаламай, аны бузаргъа кюрешген, тана бла къой къыйынлыкъгъа тюшгенде, теке аланы къутхарады, терсликлерин ангылатады. Бизни бир-бир жомакъларыбызда бек къарыусуз жаныуарчыкъ- чычханчыкъ ёртенни, сууну, Аман акъыл бла хорлайды. («Къонгуроучукъ», «Ким къарыулуду?»)

Башда айтханыбызча, бир жанрдагъы жомакъны магъанасы башха жомакъгъа кёчюп жюрюген кезиуле да тюбейдиле. Аллай кезиуледе жомакъны композициясы кючленеди. «Бит бла Бюрче» аллай жомакъладан бириди. Анда къабанны, къушну, тауукъну, киштикни, ийнекни, жаныуарланы сыфатлары къураладыла.

  Кесини фольклорунда обур жомакълары болмагъан бир миллет да жокъду. Болса да жомакъ кесини сюжети бла башха миллетлени жомагъына

ушагъанлыкъгъа, хар халкъ жомакъны кесини жашаууна бойсундурады. Аны себепли уа магъаналары бла бирге ушагъан жомакъланы окъуна поэтикаларында, жарашдырылгъан формаларында, жигитлени суратланыуларында талай башхалыкъла, энчиликле тюбейдиле.

 Обур бар жомакъланы бир къауумларында жигитлеге къара кюбюр, бичакъ, къыпты, таракъ да болушадыла. Ол затланы кючю бла жигит душмандан къутулады. Жигит ызындан къуугъан душманны аллына таракъ атып, уллу агъач, къыпты атып, уллу таула этеди. Алай бла кесини душманындан къутулады. Обур болгъан жомакълада артыкъда кеп батырлыкъла кичи жаш-кичи къарындаш этеди. Ол бошдан тюйюлдю.

Бу болум толусунлай малкъар-къарачай жомакълада да барды. Обур  «Къара бугъа», «Къара къуш» нарт таурухлада да сагъынылады.

  Халкъны турмуш жомакъларыны иги кесегине ханла къошулуп жюрюгенлери белгилиди. «Хан къошулмай жомакъ болмаз», - деп нарт сёз барды.

«Хан бла жарлы» жомакъда хан кесин бек акъыллыгъа санагъанды. «Дунияда болмагъан затланы айтып, мени ким хорласа да, анга жангыз къызымы берликме», - деп, усталыгъын эришге салгъанды. Хан аны хорлаялмагъанланы сыртларындан къайишлик къобаргъанды. Жарлыны эки тамата жашы айтханнга уа хан кюлюп къойгъанды.

Хар элни, хар тийрени кесини жомакъчысы болгъанды. Бусагъатда да бардыла элледе атлары белгили болгъан жомакъчыла. Аллай адамланы тёгереклерине сабийле жыйылгъанлай турадыла. Бюгюн жомакъгъа эсин берип тынгылагъан сабийледен бек фахмулусу уа талай да жылдан туудукъларына, къоншу сабийлеге гитчелигинде эшитген жомакъларын айтырыкъды. Алай бла сакъланнгандыла, айныгъандыла ёмюрлени ичинде жомакъла.

   Биз ёхтемленирге боллукъбуз фольклорубуз бла. Ол бизни халкъыбызны  дуниягъа къарамыны, туугъан-жашагъан жерини, ич дуниясыны да кюзгюсюдю.