Урушда, мамыр жашауда да – ал тизгинледе

Хар бир юйюрню да жашау ызы халкъыбызны, республикабызны, къыралыбызны тарыхы бла байламлыды. Адам не заманда, къайда тууса да, ол ёмюрде бола баргъан затлагъа тюбейди, ол кезиуню сынауларындан ётеди. Бирле, бола тургъан ишлеге шагъат болуп, туурадан къарап турсала, бирсиле кюрешчиле боладыла.

Джаппуланы Адемейни жашы Мусса экинчиледен эди. Ол 1922 жылда Огъары Басханда туугъанды. Хар бир аны тенгли сабийча жашау этгенди. Тюз да ол школну айырмалы бошагъан жылда Уллу Ата журт уруш башланнганды. Мусса, жыл санына эки жыл къошуп, 1941 жылда июльда къазауатха кетгенди.

Аскерчи болургъа умуту алдан да бар эди аны. Огъары Басханнга 1940 жылда аны бир эллиси белгили танкчы Залийханланы Магомет келген эди тенги Атмырзаланы Магомет бла бирге. Аланы экисини да фин урушда этген жигитликлерини юслеринден «Большевик» журналда жазылып эди да, алда аны окъугъан Муссагъа белгили адамла бла тюбешиу энчи насыпча кёрюннген эди. Ма андан арысында алагъа ушаргъа сюйгенди, аскерчи, танкчы болургъа къаст этгенди.

Аны, ол жашлыкъ къызыуунда излегенча, олсагъат фронтха ийип къоймагъандыла. Мусса Сызраньда аскер танк училищеде къысха курсланы бошагъанды. Ала бир жыл бла юч ай баргъандыла. 1942 жылда октябрьде аны бошагъанлай, Биринчи запасда тургъан танк бригаданы къурамында Горький шахарда танкла чыгъаргъан заводда ишлегенди юч айны. Ол иги дерс эди жаш лейтенантха – окъуп билген кёп затын иш юсюнде хайырлана юйреннгенди. Андан а нёгерлери бла бирге, жангы танклагъа минип, 1943 жылны аллында урушха кетгенди. Аны Экинчи Украин фронтда 5-чи гвардиячы танк армияны 29-чу танк корпусунда 25-чи танк бригаданы къурамында техника жаны бла танк ротаны командирини болушлукъчусу этгендиле. 

Биринчи сермешге ол Воронеж областьда Евдаково станцияда киргенди. Андан арысында, 5 июльдан башлап, Курская дугада уруш этгенди. Анда бек къызыу танк къазауат Прохоровка эл ючюн баргъанды. Анда этген жигитлиги ючюн Джаппуланы Муссаны «За отвагу» майдал бла саугъалагъандыла. Сермешни къаты баргъан заманын Мусса эсине былай тюшюре эди: «12-13 июльда аллай къаты сермешле бара эдиле, ол жаханимде адам сау къаллыкъды деп ийнанмазча. Алай а мен да уллу аскер кючню бир кесегиме, бизге къажау сюелген душман сау къаллыкъ тюйюлдю, деген оюм къоркъууну хорларгъа болуша эди». Анда Мусса контузиялы болгъанды. Алай а ол хорлам кёллендирип, урушда болум бизни аскерчилеге иги жанына айланнганына кимден да бек къууаннганды. Ол андан арысында Белградны, Харьковну, Украинаны онг жанын фашизмден къоруулай, къанлы урушлагъа киргенди.

1944 жылда апрельде Муссаны Ючюнчю Белорус фронтха ётдюргендиле. Ол анда Биринчи гвардиячы Пролетар Москва-Минск стрелковый дивизияны командирини экинчиси болгъанды. Анда, Белоруссияны душмандан ариулай, анга «Багратион» атлы белгили операциягъа къатышыргъа тюшгенди. Ол операция къызыл аскерчилени алгъа баргъанларын белгилеген шарт болгъанды, кеси да 23 июньдан 29 августха дери баргъанды. Ол къазауатда бизникиле, фашистлени «Центр» деген белгили армияларын жокъ этип, Белоруссияны душмандан азатлагъандыла. Минск саулай да бизникилени къолларына 3 июльда тюшгенди.

Андан арысында Мусса къуллукъ этген аскерни Литвагъа ётдюргендиле. Ала фашистле бла кюрешлерин Прибалтиканы шахарларында бардыргъандыла. 

1944 жылда сентябрьде Джаппу улун 17-чи энчи гвардиячы стрелковый дивизияны командирини танкланы хайырланыу эм ремонт этиу жаны бла орунбасары этгендиле. Ол кезиуде Мусса Кюнчыгъыш Пруссияда къазауатлагъа къатышханды. 1945 жылда мартда уа аны 26-чы гвардиячы энчи стрелковый дивизиягъа кёчюргендиле, танк бригаданы командирини экинчиси этип. Ол жылны апрель айында Мусса Кенигсберг шахарны бла Пиллау деген жердеги аскер-тенгиз базаны азатлаугъа къатышханды. 

Ата журт урушда этген жигитликлери ючюн Джаппуланы Мусса, башында айтылгъан майдалдан сора да, Къызыл Жулдузну, Ата журт урушну биринчи даражалы орденлерине, «Кенигсберни алгъаны ючюн», «Уллу Ата журт урушда Германияны хорлагъаны ючюн»  майдалла бла саугъаланнганды. 

Уруш бошалгъандан сора Мусса юч жыл чакълы бирни Кенигсбергде алгъа Энчи аскер округда 17-чи энчи гвардиячы стрелковый дивизияны 1-чи танк бригадасыны командирини экинчисини къуллугъун толтургъанды. Ала фашизмни къалгъан-къулгъанларындан тазалагъандыла ол жерлени, аскер техниканы жыйып, аны болумун белгилегендиле. Уруш жаралары тынчлыкъ бермей, Мусса аскер къуллукъдан майор чыны бла 1948 жылда кеси ыразылыгъы бла кетгенди. 

Ол Ата журтуна къайтханда, туугъан элинде миллетинден киши тапмагъанды. Аны юйюнде жашагъан сванлыла аскерчини къайтханына къой да кесип, къурманлыкъ этгендиле. Ол ахлуларын излерге тебирегенде, ала жол азыкъ да хазырлап, аны алай ашыргъандыла. «Мусса сванлыланы бек сюйгенди, – дейди къызы Любовь. – Ала ол заманда Огъары Басханда жашагъанлыкъгъа, ол болум болжаллы болгъанын ангылай болур эдиле ансы, ёлгенлерин кеслерине элтип анда асырай эдиле, деучю эди атам».

Мусса юйюрюн Къыргъызстанда Джамбулда тапханды. Анда область управленияны автобазасында механик болуп ишлеп башлагъанды. Къурау хунерин, билимин да кёрюп, бир кесекден аны тамата механик этгендиле. Артда уа – тамата инженер. 

1957 жылда Мусса халкъы бла бирге Ата журтуна къайтханды. Халкъына, Ата журтуна къуллукъ этгенин ол мында да къоймагъанды. Ол Элбрус районну компартия комитетинде секретарь болгъанды. Район ара ол кезиуде Заюково элде эди. Андан сора, 1963 жылда, Тырныауузда шахар исполкомну биринчи председатели этгендиле аны. Ол жыллада аны башчылыгъы бла Тырныауузда культура эм солуу парк ишлеп башлагъан эди. Анга артда Джаппуланы Муссаны аты аталгъанды. 

Къысха заманны Мусса Чегем районну толтуруучу комитетине да таматалыкъ этгенди. Артда уа, 1969 жылда, Нальчикге кёчюп, Къабарты-Малкъарны Министрле советини Иш жаны бла управлениясыны таматасы болгъанды. Солуугъа да андан кетгенди.

Ол жууаплы къуллукъла да бузмагъандыла жашауну багъасын иги ангылагъан, от-окъ ичинде жаш жылларын ашыргъан аскерчини, жашауну бютюнда иги этерге излеген таулу жашны.

Мамыр жашауда да Мусса иги кесек махтаугъа тийишли болгъанды. Ол санда Къабарты-Малкъарны Баш Советини Президиумуну (юч кере), Къазахстанны Баш Советини Президиумуну да Сыйлы грамоталары бла саугъаланнганды.

Джаппуланы Мусса 1945 жылда Кенигсбергде Ираида Шевелева бла танышханды. Ираида Ярославльде медучилищени бошап, урушну узунуна аскер госпитальда ишлегенди. Хорламгъа ала бирге тюбегендиле. Уруш бошалып, госпитальны чачхандан сора, ол юйюне кетгенди. Мусса уа, 1946 жылда Ярославльге барып, ахлуларындан тилеп, аны бла бир юйюр къурап, аны Кенигсбергге келтиргенди. 

Джаппуланы Ираида алгъа Тырныауузда, ызы бла Нальчикде лабораторияда ишлеп тургъанды. Юйюр тамата Валерий Кенигсбергде туугъанды. Жарсыугъа, ол жашаудан жашлай кетгенди, жангыз къызын къоюп ызындан. Аны кичиси Владимир а Джамбулда туугъанды. Ол кеси заманында Тырныауузда райкомда, Нальчикде Обкомда, Энергетика министерствону департаментинде да ишлегенди. Ол юч къызны атасы эди. 

Юйюр кичиси Любовь мында жаратылгъанды, жашап турады, эки къызчыкъны анасыды. Ол врачды. «Анабыз алгъа кетген эди, атабыз а – сегиз жылдан. Ата-анам, аппам, ыннам да бек эркелетип ёсгенме.  Тюз солуу кюн болгъанлай, Огъары Басханнга аппабыз Адемейге тебиреучю эдик. Жашауда бизни къайсыбыз да таматалагъа ушаргъа итиннгенбиз. Ата-анабызны заманындача, бюгюн да жууукъ-ахлу бизге биринчи жерде турадыла. Туудукълары барысы да къызчыкъла болуп, атам алагъа: «Мени гюл къысымым!» – деучю эди», – дейди Джаппуланы Любовь.