«Акъсакъалны хапары»

- Ай, антсыз болмагъын,  сен,  къарайма да къоярыкъ тюйюлсе,  къадалгъанса хапар айт деп, онгуму алгъанса, алай эсе,  сёзюме тынгыла. Кёп жыл мындан алгъа, сенича, жашма.  Къарыуум билеклериме сыйынмай, алай. Кючюмю къайда, къалай сынайым деген заманымды.  Адамны жашауунда болады аллай бир кезиую.  Ючеулен болуп тау жайлыкълада къойла кютебиз. Экеулен малла бла, бирибиз а – къошда. Ахыргъы ашха-суугъа къарайды, тёгерек-башны сакълайды.

Бир жол къошдан беш-алты  къычырым  кенгирекде, къойланы кюте тургъаныбызлай,  тёгерекни къара туман басып, сакъ жауун жаууп тебирейди.  Маллагъа жанлы заран жетер дейбиз да, бёрю уа аллай заманда чабаргъа бютюнда ёч болуучуду, аланы  орунларына сюребиз.

Сакъ болургъа да кюрешген эдик, болсада ууакъ аякълыланы бир къаууму жетмей къайтабыз. Экинчи кюн, танг белги бергенлей, мен аланы излерге чыгъама.

Къолума къауал алама да, жолгъа тебирейме. Эки парийибиз бар эдиле Жетер бла  Тутар деп, ала да ызымдан  келедиле.  Былайлада алгъа да айлана тургъанма, табийгъатны ариулугъундан тоялмай. Кюн ортагъа бир тик къаягъа жетеме.  Къаягъа угъай,  къалагъа окъуна  ушайды.

Анга  къарай кетдим да, башына жете баргъан жеринде ыран эследим. Аны бир  жанында - къаланнган ташла. Бу бийикликде уа  ким юй-журт, къош ишлеген болур деп, сейирге  къалдым.

Ары ёрлер акъыл этдим. Атам айтыучу эди: «Эки бармагъынг бла санларынгы  тарталмасанг, къаягъа кире турма», - деп. Ол да эсиме тюшдю. Тюз алай эталмасам да, эркин ёрлеп барама.  Ыраннга жетерге бираз  къалгъанда, баш жаны бери аума болады.  Алайда олтуруп бираз солуйма. Кётюрюлген жериме къарасам, бек бийикди.

Энди андан ары уа  къалай чыгъайым деп тургъанымлай, атлаууч халда къая жарылгъанына урулуп тургъан агъач  чюйлени эследим. Тийип кёреме – эмен  агъачха ушайдыла, алыкъа къатыдыла. Алагъа илине,  башына чыгъама.

Андан бери кёп жыл озгъанды. Ол кюн эсиме  тюшсе, бюгюн да бутларым къалтырайдыла. Ол  къыйын жерге нек  ёрлеген болур эдим. Жыгъылып  бир затыма хата этсем, мени излей ары ким  келлик эди.

Алай сейир, жашлыкъ хорлап, чыгъып барама. Чюйден чюйге тартыла, къыйналсам да, ыраннга жетдим. Ал жаны ариу  къыртыш. Былай бир арбаз тенгли  бир болур. Къаягъа тирелген жанында да дорбунну эследим.  Аны бир  жартысы ташла бла  къаланыпды. Тюбюнден къарап эслегеним олду.

Терезеси жокъду. Ичине  киреме. Къарангыды. Бираз  кёзлерим юйреннгенден сора анда болгъан затланы эслей башладым. Узунлугъу беш, энине да тёрт атлам чакълы отоу.  Эшикден киргенлей, сол жанында ташдан къаланып, от жагъа. Анда артыкъ уллу болмагъан, кёп болса челек  суу сыйыннган багъыр чоюнчукъ. Берлакъда уа тёртгюл  таш. 
 Аны юсюнде эследим эки чёмюч бла тёрт-беш  агъач къашыкъ. Отоуну  тёгерегинде уа къара жамычы жайылып тургъан  тапчанны кёрдюм.  Къабыргъада тагъылып дагъыда бир жамычы бла  къама. Къаманы къолума алдым, сабы сюекден. 
Бираз  къарадым да, суууруп, къынындан чыгъардым. Узунлугъу эки  къарыш болур. Темири алыкъа тот этмей турады.  Тапчаннга олтуруп,  къамагъа бир иги къарайым деп,  алайгъа барып, жамычыны ёрге ачсам – анда уа  адам сюекле. Аланы  кёргенимде бираз абызырагъан да этдим. 
Бираздан эс жыя: «Ай, хомух а, жанынг чыгъып къала эди да. Аллай бир  къоркъурукъ болуп, не затынга чыгъа эдинг? Не уа сюек адам ёлтюрюп къачан кёргенсе?», - дей, кеси кесиме кёл  этдиреме. Жууугъуракъ барып иги  къарасам, анда экеуленни сюеклери. Биринчиси экинчисинден узунуракъ эди. Мен нек эсе да бирлери  къызныкъыла, узунуракъла уа жашныкъыла сундум. Ким биледи, ала не заманны адамлары болур эдиле. Къачан жашагъандыла мында.  Бери да  не къыйынлыкъладан къачып келгендиле?  Ахырлары къалай бла бошалды?
Ахыр  соруугъа жууап излемесем да боллукъ эди.  Ахырлары  къалай болгъанлары  кёрюнюп тура эди. Терен  сагъышлы болуп бираз турдум. Тышына чыгъып, къаядан энишге къарадым.  Итле,  кетмей, тюбюнде сакълап тура эдиле. 
Ыранны  къалгъан жерлерин тинте, ачыкъ жеринде,  бийиклиги эки къучакъ болур эди, тёртгюл ташны кёрдюм.  Къатына жете башлагъанымда, андан эки-юч къанатлы учдула. Быланы мында  уялары болур деп къарасам, ташны башында адам къол бла этген  чунгур кёрдюм. Ичи суудан толуп.  Къанатлыла уа андан иче. Аны ол адамла ишлеген  болур эдиле. Аш-азыкъ этгенде, къол-бет жуугъанда ары жыйылгъан суудан  алгъандыла. 
Ыраннга башындан неда  жанларындан тюшерча онг  жокъду. Ызыма жаланда миннген жерим бла къайтыргъа керекме.  Аны да  тохташдырдым. Сора дорбуннга кирип, къаманы жерине такъдым. Эки жамычы бла да сюеклени юслерин жапдым. Ташла жыйып, дорбунну аллын къаладым.  Къурандан билген дууаларымы окъудум, ызы бла  энишге тебиредим. 
Онг къолума жютюрек таш  алдым да, тюше баргъаным сайын, агъач чюйлени сындыра бардым.  Башына чыгъа туруп да тынч тюйюл эди. Аллахны ашхылыгъындан, абериме хата этмей, тик къаядан эндим, къошха да жыйышдым. Ол кюн болгъан ишни  бюгюннге дери бир жерде  сагъынмадым. Биринчи болуп санга айтдым.