Малкъарны уюгъан макъамлары

Алгъын заманлада таулу киши юй ишлесе, анга битеу эл болушлукъ этгенди. Ол, изеу этип, жууугъун, тенгин, ахлусун, къоншусун болушлукъгъа жыйып болгъанды. Юй ишлерге чакъырылгъан, чакъырылмагъан да келгенди.
Хар адам кеси билген ишин этгенди. Ишни бардыргъан оноучула да болгъандыла. Анга кёре хар тюрлю ишни кесини устасы. Сёз ючюн, ташны уста къалаучула, агъачны жоннганла, юй башы жапханла уа энчи устала болгъандыла.

Аллай жерге чакъырылмай да кёпле келгендиле. Бирле юйренирге, бирле уа усталыкъларын кёргюзтюрге. Хар адам усталыгъына кёре ишчи сауутун алып келгенди. Адамланы усталыкъларына кёре оноучула жумушла буюргъандыла.

Малкъар, Холам-Бызынгы жанларында, Чегемде да юйлени къабыргъалары асламысында ташдан къаланнгандыла. Басхан ауузунда уа агъачдан да этип болгъандыла.

Юйню ортасында чигинжи болгъанды. Юйню бир жартысыны ауурлугъун ол тутханды, аркъауланы ол кётюреди. Ол жерге къазылып салынмагъанды, жер тюбюнде агъач терк чирийди, аны ташха орнатхандыла. Ташны ичин къазып чунгурун чигинжиден кенгирек этгендиле. Анга чигинжи таш дейдиле. Жер тепсе, чигинжи аны юсюнде ары-бери тепгенди, оюлгъан а этмегенди. Кёбюсюнде чигинжини иничке жанын энишге буруп, алай орнатхандыла.

Агъачны баш жаны къаты болады тюп жанындан. Таулула аны бурундан да билип болгъандыла. Андан сора да кёбюсюнде аны жанларын жоннгандыла. Бир-бир эски юйледе тёрт, сегиз, оналты окъуна мюйюшлери болгъан чигинжилени кёргенме. Сёз ючюн, Эл Тюбюнде Къулийланы юйлеринде орта  чигинжисинде оналты мюйюшю барды. Ол да агъачны къатылыгъына себеплик этеди.

Тау эллерибизде юйле сыртлагъа, тёшлеге тирелип ишленнгендиле. Ал жанына уа чигинжи орнатылгъанды. Аны юсю бла аркъау баргъанды. Аны башы бла баргъан агъачлагъа хырхыла дегендиле. Ала аркъаудан иничкеле болгъандыла, аланы башларына  тизилгендиле илишкиле. Ала уа хырыкладан да иничкеле болгъандыла.

Илишкилени башларына уа чырпыла жайгъандыла. Ол иш да этилгенден сора аны башына арпа неда будай салам салгъандыла. Андан сора уа юйню башына топуракъ къуйгъандыла.

Аны къалынлыгъы топуракъгъа кёре болгъанды. Сёз ючюн, Огъары Малкъарны топурагъыны юзмези кёп болгъаны ючюн, ала топуракъны къалын къуйгъандыла. Малкъарлыла алай айтып болгъандыла: «Быллымны топурагъындан бир къарыш къалынлыгъы чакълы къуюлса, ол юйню башына суу ётмейди», – деп. Огъары Малкъарда уа топуракъны четенле бла ташып иги да къалын этгендиле. Къышда уа, юсюне къар къондурмай, сыйпагъанлай тургъандыла.

Бир-бир эллерибизде, сёз ючюн, Кюнлюмде, Къоспартыда, Усхурда, Холамда, Жаболада,  Зылгыда, Булунгуда, Думалада, Быллымда юйне тигирек жерледе ишленнгенлери ючюн, бир юйню чорбаты экинчисини арбазы болгъанды.

Тюз жерлени уа бахчагъа сакълагъандыла. Юй иги къаты болурча малкъарлыла чигинжилени хайырланнгандыла. Бир темир чюй урмай ишленнген юйле болгъандыла. Алгъаракълада Ачы элге баргъанымда кёргенме агъач безгиледе орналгъан эшикни.

Юйню къабыргъаларын сары топуракъ бла сюртгендиле. Аны  тешиклерине губу, башха къурт-къумурсха кирмезча. Акъ ташны къайнатып, андан тытыр этип, юйню ичин акълагъандыла.

Юйде отну тютюню кетерча ёре ожакъланы хайырланнгандыла. Аны асламысында къайын терекни чыбыгъындан эшгендиле. Ичин, тышын да сары топуракъ бла сюртгендиле. Тышын а тытыр бла да акълагъандыла.

От жагъада от этилгенлей турса, къабыргъаларына къурум басып, жылтырауукъ бояу бла боягъанча болады. Асламысында таулула бир къатлы юйле ишлегендиле. Алай бир-бир элледе, сёз ючюн, Кюнлюмде, Шыкъыда, Огъары Чегемде эки къатлы юйле тюбегендиле. Аланы кечирек – онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында ишлеп башлагъандыла.

Арт кезиуде уа къаллай бир ариу юйле ишленедиле эллерибизде. Тюплю-башлы болмагъан хазна юй кёрмезсе. Узакъ эллерибизде окъуна ненча  ариу аш юйле ишленнгендиле. Ала хар бири да, бир аламат суратчы ишлеген суратлагъа ушайдыла неда уюп тургъан  макъамлагъа. Аланы ишлегенле уа тийребизни  усталарыдыла.  Ала болгъан къадарда тау эллерибизде жангы журтла кёре турлукъбуз.

Малкъар  архитектураны юсюнден айтханда, жашау юйледен сора да, кёп башха журтла ишленнгендиле. Ол санда къалала, кешенеле,  кёпюрле. Ала да хар бири кесича сейирле.