Бир юйюрню къадары

Хорламгъа – 80 жыл

Тёбен Чегемден Малкъондуланы Къайыт бла Шауаланы Кеминат сегиз жаш бла тёрт къыз ёсдюре, алагъа къууана жашай эдиле. Сабийлени акъылбалыкъ бола келгенлери аталарына, аналарына болушхандыла, кеслеринден гитчелеге къарагъандыла.

Урушну аллында жыллада жаш тёлюню патриот юйретиуге уллу эс бурулгъанды къыралны жанындан. Жашла, къызла кеслерин къазауатха хазырлай эдиле. Ол санда Малкъондуланы жашларындан Хашим да бар эди.

Элде школну бошагъандан сора, ол Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъгъа келгенди, анда педучилищеге киргенди. Окъугъан кезиуюнде аэроклубха жюрюп,   лётчик усталыкъны сайларгъа акъыл этгенди.

1939 жылда аскерде къуллукъ этерге чакъыргъанларында,  ол тилеп, авиация бёлюмге тюшгенди. Бираздан а юйюне: «Мени самолётха салгъандыла», ‒ деп къагъыты келеди. 1940 жылда  уа, иги къуллукъ этгени ючюн,  Хашимни юйюне солургъа жибередиле. Бу сурат да ол заманда алыннган эди.

  Туугъан элинде жууукъларындан тансыгъын алгъынчыннга дери анга ызына къайтыргъа тюшгенди. Къуллугъ а Латвияда Тасли шахарда этгенди. Урушну   биринчи кюнлеринден  окъуна немис-фашист самолётла шахаргъа бомбала атып тебирегенлеринден  башлап, Хашимни бла жууукъларыны араларында байламлыкъ юзюледи. Андан сора кёп жылланы ичинде жашны юсюнден хапар айланмай тургъанды.

Уруш бошалып,  кёп жылладан сора Нальчикде чыкъгъан «Книга Памяти» китапда Хашим 1943 жылда ёлгенди деп жазылады. Алай ол терс хапар эди.

Жаланда 1970 жылда Малкъондулары къарындашларыны юслеринден керти хапарны билгендиле. Аны келтирген а ол заманда Латвияны белгили журналистлеринден бири Айна Грейман болгъанды. Ол иши бла бизни республикагъа келип. Хашимни юсюнден толу хапар айтхан эди.

Уруш башланнган кюнледе Тасли шахарны башында совет лётчиклени бла фашистлени араларында бардырылгъан сермешлени кёзлери бла кёрген адамла бар эдиле. Ала малкъарлы жашны ахыр сермешин олсагъатда кёргенча эслеринде тута эдиле. Журналистге да хапарын ала айтхандыла.

Айна биргесине латыш тилде чыкъгъан «Советское Знамя» газетни келтиреди. Анда аскерчилени сураты эм аланы юслеринден уллу статья бар эди. Ючюсю да лётчикле, бир самолётну экипажы. Аладан бири Хашимди, экинчиси къарачайлы жаш Биджиланы Илияс, ючюнчюлери да оруслу жаш.

Статьяда айтылгъаннга кёре,   немисли самолётла, бомбала атып, Тасли шахарны жер бла тенг этген эдиле. Алагъа къажау Хашимланы самолёт чыгъады. Кёкде сермеш башланады. Хашим, пулемётдан атдырып, бир немис самолётну агъызады.

Былагъа экинчиси да жууукълашады. Малкъонду улу пулемётун аны таба буруп атдырады. Ол да бизни самолёт таба от ачады. «Бу уа къабаргъа кюреширик кёреме да», ‒ деп, Хашим  жангыдан аны таба атдырады. Бу жол немис самолёт къара тютюн этип жерге чанчылады. Бизникиле уа сау-саламат ызларына къайтдыла.

Тёртюнчю июльда  учуп келе тургъан немис самолётланы кёрюп, Хашимланы экипаж темир къанатлыларын кёкге чыгъарды. Къызыу атыш башланды. Совет самолётну командири артда былай эсгерген эди:

‒ Хашим экинчи самолётну агъызгъандан сора,  ол,  къара тютюн этип, энишге тебирегенде, аны лётчиги ызындан жумдуругъун да кёргюзтюп, кеси тилинде бир затла айтып къычыргъан эди.

Немис самолётла кёп эдиле. Ала да аямай бизни самолёт таба атдырадыла. Анга уа окъла тийдиле, ол да жанды. Лётчик сынаулу адам эди. Битеу къарыуун, билимин аямай, самолётну жерге къондурду.

Бизни солдатла жетип, аланы жана тургъан самолётдан чыгъардыла. Сора терк окъуна госпитальгъа жетдирдиле. Ала барысы да жаралы эдиле. Хашимни жарасы барысындан да ауур. Немис самолётну огъу аны кёкюрегине тийгенди.

Докторла, къолларындан келгенча, жаралыгъа амал этерге кюрешгендиле. Медсестра Юлия Брошус таулу жашны ундуругъуну къатындан бир такъыйкъагъа окъуна кетмей, къол аязлары бла мангылайын сылай, ачытханын азайтыргъа кюреше эди. Кёп ауур жаралыланы кёрген тиширыу,  Хашимни термилгенин кётюралмай, жилямукъларын тыялмай, ачыкъ жилягъан эди.

Эки кюн уруш этген эди  Хашим, немислилени тёрт самолётларын кюйдюрюп, кеси да  жигитча ёлюп.

Жигит таулу жашны шахарны ортасында асырагъандыла. Артда алайгъа  эсгертме да салгъандыла. Школ сабийле, дайым гюлле салып, ол тийрени тазалап тургъандыла.

Кёп жылла мындан алда Тёбен Чегемге Малкъондулагъа Къарачайдан къагъыт   келген эди. Аны Биджиланы Илияс жибергенди. 1939 жылдан башлап ёлюп кетгинчи  биргесине тургъанма деп, Хашимни юсюнден кёп иги хапарла жаза эди чегемли жашны аскер шуёху.

Хашимни бирси къарындашларыны юсюнден айтханда, таматалары Хасан къазауатха 1942 жылда киргенди,  Нальчикде къуралгъан дивизияны санында отделенияны командири болуп. Ол андан къайтмагъанды. Къачан, къалайда ёлгени да белгисизди.

Къасым бла Муталиф 40-чы жылда кетген эдиле аскерге. Муталиф татарлы генералны адъютанты эди. Урушдан сау-саламат къайтханды. Къасымдан а хапар болмай къалгъанды. Аны да къалайда уруш этгени, ёлгени да белгисизди.  Юйдегиси жокъ эди.

Къарындашладан  Харун а жигитлигин мамыр жашауда кёргюзтгенди. Кёп жылланы къой сюрюуню таматасы эди. Жюз ана къойдан жюз беш-жюз сегиз къозу алып тургъанды. Бир кере уа жылгъа эки кере тёлю алады. Алай бла ол жыл алгъан тёлюсю жюз къойдан 170 къозу  болгъан эди.

Бу ишде ол уллу жангычылыкъ эди. Харунну ишине къарай, обкомну биринчи секретары Тимбора Мальбахов, Москвадан да бир къауум уллу къуллукъчу келип кетген эдиле. КъМР-ни алгъыннгы президенти Валерий Коков да айтхылыкъ къойчуда къонакъда бола  тургъанды.

Харунну жарым ёмюрден артыкъ заманны къойчу болуп ишлегенин, тутхан ишинде болдургъан иги жетишимлери ючюн  Ленпннп ордени берилгенди. Андан сора да кёп саугъагъа тийишли бола тургъанды къойчу жаш. Орденлерин, сыйлы къагъытларын санасакъ, отуздан артыкъ боладыла. Харуннга  «Къабарты-Малкъарны сыйлы малчысы» деген ат  да берилген эди. Асхат къарындашлары уа кёп жылланы элде ара мюлкде тракторчу болуп тургъан эди.