Тукъум тарыхы ‒ халкъ тарыхы

Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында Уллу Къарачайны Хурзук элинден Огъары Малкъаргъа бир жаш келеди. Ол Къарабашланы Залкъы эди. Малкъарда орналгъандан сора бир кере да ызына къайтып бармагъанды. Аны бир уллу сылтауу бар эди неда жюрек къыйыны.

Атасыны къарындашында туугъан жашла ал жыллада келе-кете, жокълай тургъандыла. Артда революция къаугъала башланып, жолгъа чыкъгъан да къоркъуулу болуп, арада байламлыкъ юзюледи.

Бюгюнлюкде, биз билип, Малкъар жанында Къарабашладан 6-7 юйюр барды, Къарачайда уа кёпдюле, сыйлы тукъумладан бирлерине саналадыла.

Къарабашланы Залкъы жети къыз бла юч жашны аталары эди. Заманлары жетгенде, ала да, бирер юйюр къурагъандыла.

Залкъыны тамата жашы Кичибатыр Малкъар ауузунда кеси заманында аты айтылгъан жигит жашладан эди. Ол Мухолда Чайнашкы сууну боюнунда жашагъанды. Аны юй бийчеси Холам-Бызынгы ауузунда Усхурдан Гергъокъланы Хажи-Омарны къызы Къубула болгъанды. Алагъа бир жаш бла эки къыз туугъанды. Жашлары гитче замандан окъуна ёледи.

Къызланы таматалары Шапий Асанлагъа эрге барады. Аны гитчеси Саният а ‒ Османлагъа.

Кичибатыр агъач уста эди. Къара жеркден, наратдан сейирлик эшик-терезе, столла, шинтикле ишлегенди. Ол этген затланы адамла сюйюп алгъандыла. Онтогъузунчу ёмюрню аягъында, XX ёмюрню да ал жылларында тау элледе капитализм халла тохташыла башлайдыла. Байланы-бийлени бла къара халкъны аралары амандан-аманнга кете тебирейди.Жайлыкъла, биченликле, сабанлыкъла ючюн да къайгъы-къаугъа чыгъа, алайсыз да жерлери азланы жашау къолайлары осалдан-осал бола барады. Ыразы болмагъанла уа кёпден-кёп бола барады.

Къарабашланы Кичибатыр да аладан бириди. Аны бла Огъары Малкъарны старшинасы Айдаболланы Азнорну аралары не сен  неда мен деген чекге жетеди.

Тёзюмю тауусулгъан Кичибатыр, бир жол Азнорну ушкок бла атады. Бабугентни башында дорбун барды. Анда бугъуп турады да, Айдабол улу, беш атлы болуп келе тургъанлай, аны ушкок бла  атады. Болсада уралмайды.

Кичибатырны тутуп, Сибирьге ашырадыла. Андан келген къагъытларындан биринде былай жазады: «Биз Жангы Сибирь  шахарны мурдорун сала турабыз», ‒ деп.

Биринчи кере Кичибатыр тюрмеден юйюне къачып келеди. Азмы-кёпмю турду, аны тутуп, дагъыда ары ашырадыла.

Андан къайтхандан сора да, байла-бийле бла кюрешгенин къоймайды. 1912 жылда Черек ауузунда болгъан къозгъалыугъа да тири къатышханды. Кеси жашагъан элден къазауат этерге келгенлеге башчылыкъ этип, алларында баргъанды.

Потёмкинчиледен хапарны да Огъары Малкъарда Кичибатыр жайгъан эди. 1919 жылда акъ аскерле Къарабаш улун асмакъ этген заманларында аны да эсгерген эдиле.

Къарабашланы къоншулары Шаханлары эдиле. Кичибатыр бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанды. Къызы Саният Шаханланы Шаухал бла сют эмилдешле эдиле. Шаухалны анасыны сютюн ичгенди Саният. Гитчелигинден да аланы юйюрде жашагъанды.

Революцияны аллында жыллада Кичибатыр къызы Саниятны эгечинден туугъан Оракъланы Фаризатны да Терк Башына Владикавказгъа доктор курслагъа окъургъа элтеди. Фаризат окъууун бошайды. Саният а атасыны ызындан къайтып келеди.

Андан сора Кичибатыр къызын окъу деп къысмагъанды. Алай ол аны атда жюрюрге юйретгенди. Саният Малкъарда эр кишиле бла чаришлеге къатышып тургъанды.

Революция башланнганда, Къарабаш улу большевикле жанлы болады. Акъла Огъары Малкъаргъа киргенде уа, аны тутадыла. Саният аны кёрюрге баргъанда, атасы: «Хунада къагъытла букъдургъанма. Терк бар да, аланы къурут. Бу малгъунланы къолларына тюшмесинле. Кёпле ачырыкъдыла», ‒ дейди.

Саният юйге келгенде, арбазда 4-5 ат тагъылып, солдатла юй ичин къозгъай, офицер а къызны атасы айтхан къагъытланы окъуй тура эди.

Къыз офицерни арт жанындан тынч жанлай келип, уллу бичакъ бла офицерни къолуна жетдиреди. Аны къычырыгъына солдатла жыйылгъынчы Саният къагъытланы алып, ууакъ-ууакъ жыртып, жутуп къояды.

Дагъыда атладан бирине минип, алайдан къачады. Барып эл башында бир юйде бугъады. Аскерчиле излей кетип, къызны табадыла да, атасын асарыкъ жерге сюйреп келтиредиле.

Аны ары келтиргенде, атасын аса тура эдиле. Аны ёлгенин кёрмейим деп, къызы башын бурады. Ол заманда эки акъ аскерчи эки жанындан тутуп, ючюнчюсю уа башын асмакъ таба буруп тургъанды.

Саниятны атасын асадыла. Къызгъа уа 100 чыбыкъ урургъа буюрадыла. Ол заманда Шаханланы Шаухал 50 чыбыкъны кетертеригиз деп тилейди.

Андан сора Саният ёлдю-кетди деп кёп ауруп,кючден  сау болгъанды. Къартлыгъында да аркъасында чыбыкъ узлары билинип туруучу эдиле.

Кичибатырны ызындан туудукълары къалгъандыла. Кёп жашасынла!