Нарт таурухла – маданият хазнабыз

Бу кюнледе Х.М. Бербеков атлы Къабарты-Малкъар къырал университетни Отарланы Керим атлы маданият арасы бла университетни социал-гуманитар институтуну къарачай-малкъар кафедрасы бирге «Нарт Дебетни туудукълары» деген фестивальны ишин башлагъандыла. Аны Ана тилни кюнюню аллында бардырыу бу окъуу арада тёреге айланнганы белгилиди. Фестиваль ишин районлада, республиканы ара шахарында да бардырады. 

Къарачай-малкъар халкъны «Нартла» эпосу дуния башында бек магъаналы эпосладан бириди. Аны алайлыгъын, айхай да, бар дунияда фольклорчула белгилейдиле. Аны алдан билип, халкъыбыз деген адамларыбыз – Шахмырзаланы Саид, Тёппеланы Алим, Журтубайланы Махти, Хаджиланы Танзиля, Таумырзаланы Далхат, Малкъондуланы Хамит, башхала да жылла бла жыйып айланнгандыла къарачай, малкъар элледе къартларыбыз айтхан нарт таурухланы. Алай бла келлик тёлюлеге уллу хазна къойгъандыла. 

Къабарты-Малкъар къырал университетни уллу залында баргъан кезиулю эришиуге Тырныаууз, Чегем, Нальчик шахарладан, Яникой, Кёнделен, Шалушка, Звёздный, Булунгу, Жанхотия, Бедик, Терс-Къол, Жангы Малкъар эм башха элледен, кадет школладан, Къабарты-Малкъар къырал университетни, гуманитар институтундан, педколледжинден да эки жюзге жууукъ адам къатышхандыла. Ала нарт таурухланы малкъар, орус, ингилиз, португал, француз эм башха тилледе да айтхандыла, сахна оюнла къурагъандыла. Бек гитчелени жыл санлары алты-жети жыл эди. Аланы ата-аналары, устазлары уа салгъан къыйынларын залдан къарап кёргендиле. Хар сабийни сёзюнде, къымылдауунда аны бла таматала къалай ишлегени кёрюнюп тургъаны хакъды. 

Фестивальны ишин башлай, аны бардыргъанла сёзню университетни социал-гуманитар институтуну къарачай-малкъар кафедрасыны таматасы Кетенчиланы Муссагъа бергендиле. Мусса Бахаутдинович: «Эришмеген эр болмаз» деп нарт сёз жюрюйдю халкъда. Аны магъанасы теренди – эришиуде чыгъады кимге ушаргъа итинирге, кимден юлгю алыргъа керек болгъаны. Быллай фестивальлада ана тилге бютюнда бек уллу эс бёлюнеди. Бу эришиуде хорламлы болур ючюн, халкъ чыгъармачылыгъыбызны иги билирге керексиз. Аны къаллай бийигине жетгенигизни кёргюзтюп, махтау алыргъа деп келгенсиз да, жолугъуз болсун!» – деп, таукел этгенди эришиуге къатышханланы. 

Отарланы Керим атлы маданият араны директору Байтуугъанланы Исмайыл, нарт эпос битеу да Шимал Кавказны сёнгмез байлыгъы болгъанын белгилеп, сабийлени аны багъаларгъа, билирге, ызыбыздан келген тёлюлеге ётдюрюрге кереклисин ангылатханды. «Ма быллай эришиулени да биз аны ючюн къурайбыз. Мында кёп миллетлени келечилери бизни нарт таурухларыбызны айтадыла, халкъ чыгъармачылыкъда сакъланнган маданиятыбыз бла шагъырей боладыла», – дегенди ол. 
Къабарты-Малкъарны Жазыучуларыны союзуну председателини орунбасары Беппайланы Муталип къарачай малкъар тил – бизни ана тилибиз дунияда къалай кенг жайылгъанын, ол себепден къайда да, не болумда да бизге таянчакъ болгъанын чертгенди. Жазыучу Мусукаланы Сакинат нарт эпос бизге ата-бабаладан къалгъанын, ол аланы кеслерини юслеринден хапарлары болгъанын, нартлагъа бизни ата-бабаларыбыз деп да жаланда бизни миллет айтханын белгилегенди. Сёлешгенле барысы да эришгенлеге тийишли хорламла тежегендиле. 

Ботталаны Мурат ёсе келген тёлюде миллет ёхтемликни жаратылыууна, аланы халкъыбызны, къыралыбызны сюерге юйретиуде нарт батырланы юлгюге келтириу бек магъаналы ишди деп, жыйылгъанлагъа ол оюмну эсгертгенди. «Къарачай-малкъар эпос бизни тарыхыбызны теренден ачыкълагъан халкъ поэмады, бизни рухий байлыгъыбыз, маданиятыбызны бек бийиги. Жаш адамла халкъыбызны жигитлик тарыхын, ана тилибизни андан билирге боллукъдула. Фестиваль ол излемле бла къуралгъанды эм бардырылады. Аны ишине къатышханла жылдан-жылгъа кёпден-кёп бола барадыла. Ол къууанырча шартды», – дегенди Тюбейланы Светлана. Ол бери келген сабийлени танып, алагъа къууанчлы тюбегенин, ала фестиваль бла бирге ёсгенлерин да белгилегенди.

Алдан окъуна айтып къояргъа керек болур, бола келгенича, эришиуле жанрларына, номинация халларына кёре да бёлюнедиле. Фестиваль беш урум бла барады. Эришгенле назмула, таурухла окъуйдула, нарт эпосха кёре жарашдырылгъан сахна оюнла кёргюзтедиле, сурат не къол бла башха зат ишлейдиле, жыр да айтадыла. Жюри бар бу затланы тинтип, алагъа тийишли багъа береди. 

Конкурсда жюриге республикада белгили адамла къатышхандыла: Къулийланы Къайсын атлы Малкъар къырал драма театрны актёру Жолабланы Тахир, «Заман» газетни культура бёлюмюню редактору Мусукаланы Сакинат, Искусстволаны Шимал-Кавказ къырал институтуну доценти Ботталаны Мурат, Черек муниципал районну билим бериу эм жаш тёлю политика управлениясыны инспектор-психологу Жаболаны Ализаде. 

Сахнагъа чыкъгъанланы асламысы нарт фестивальгъа тынгылы хазырланнгандыла – ариу миллет кийимлени айтмай къойсам да, энчи бу эришиуге деп, нарт кюбеле кийип келгенле да болгъандыла. Сабийле ана тилде шатык сёлешгенлери, тилни тасхаларын билгенлери бла да къууандыргъандыла. Жюри, багъа бичген заманда, аланы къайсы да, сахнагъа адамла алларына чыкъгъанда, кесин тута билгенине, кийимине, ана тилде къалай сёлешгенине, айтхан затларын ангылагъанына да эс бёлгенди. Ана тилде окъугъанла бир жыйын, башха тилледе окъугъанла да экинчи жыйын къурагъандыла. 

Ала нартланы жерге къалай келгенлеринден башлап: «Дебетни Тенгри, баш тейри, жюрегинден жаратханды. Сатанайны анасы – ай, атасы кюн болгъандыла. Сосурукъ ташдан чыкъгъанды. Ёрюзмек – комета бла тюшгенди…» дегенча таурухладан, батырланы жаула бла – эмегенле, Къызыл Фук, бурунгукла, харрала, губула… – сермешгенде, этген жигитликледен толу хапар айтхандыла. Нарт жырла бла къууандыргъанла да болгъандыла арада. Ары келгенле, хар замандача, бу жол да эски танышларына, алгъын хорлам алгъанлагъа, сюйюп тынгылагъандыла. 

Жюрини оюмуна кёре, устазла, школчула да фестивальгъа тынгылы хазырланнгандыла. Башха тюрлю болса да жарамаз. Жаланда ары бир къатышайым деген мурат бла угъай, хорлам алайым деп, таукел болуп къатышыргъа керекдиле сабийле, жаш тёлю да быллай эришиулеге. 

Бу эришиу онлайн да барады деп билдиргендиле аны къурагъанла. Хорлагъанланы атлары апрельде белгили боллукъдула. Ол кюн гала-концерт баргъан жерде бек иги ишлени кёрмючю да къураллыкъды.