Жигер урунуулары бла Уллу хорламны жууукълашдыргъандыла

1941 жылда 22 июньда немисли аскер бизни къыралгъа киргени бла совет халкъны мамыр жашауу тыйылгъан эди. Бир ыйыкъ озгъандан сора, ВКП(б)-ны ара комитетини эмда Совнаркоматны буйругъу бла гитлерчилени ууатыргъа деп къыралны битеу кючюн къолгъа алып, къаты къармашыргъа оноу этиледи. Отузунчу июньда Къоруулауну къырал комитетин къурап, битеу властьны анга бередиле. Халкъгъа битеу ишни аскер ызгъа кёчюрюп, душманнга ёз жерини бир юзюгюн окъуна бермезге борч салынады. Къабарты-Малкъарда ол кезиуде не зат этилгенини юсюнден республиканы Архив службасында жарашдырылгъан материал бла шагъырейлендирирге сюебиз.

Битеу къыралдача, бизни республикада да ол айлада предприятияланы, биригиулени бары да аскерде изленнген товарланы чыгъарыугъа кёчгендиле. Ол жыл октябрьде Нальчикде къоруулау комитет къуралып, фронтха болушлукъ этиу, уруннганланы ары ашырыу жумушланы боюнуна алгъанды.

Фронтда болумгъа кёре, уруннган халкъ да республикада къоруулау объектлени къурулушун башлайды. Анга уа къолунда кюрек туталлыкъ хар ким да къатыша эди, дерге боллукъду: 1941-1942 жыллада быллай ишледе 42 мингден артыкъ инсан бар эди.

Ол да женгил иш болмагъаны баямды. Нек дегенде, урушну биринчи кюнлеринде предприятияладан, колхозладан, башха мюлкледен фронтха кёп киши атланнган эди. Заводлагъа, фабрикалагъа, сабанлагъа уа аланы орунларына тиширыула, акъылбалыкъ болмагъан сабийле, къартла чыкъгъандыла. Башха регионладан сырьё, оборудование, абериле ташыу а иги да азайгъанды. Болсада предприятияла къысха заманны ичинде аскер сауутланы кёп тюрлюлерин чыгъарыуну къолгъа алгъандыла.

Аны юсюнден «Къабарты-Малкъар АССР-ни тарыхы» китапда былай жазылады: «Нальчикде гидротурбина заводда ишлеген тиширыула республикада тиширыуланы барына да 1941 жылда 28 июньда: «Биз бюгюн эрлерибизни, къарындашларыбызны, аталарыбызны ишчи жерлерине келип, станокланы, верстакланы, машиналаны артларында сюелгенбиз. Бизни къыралда энди бир завод, бир машина да бошуна турургъа жарамайдыла! Аскерге кетген кишилени орунларын аланы керти нёгерлери – юйдегилери ‒алыргъа керекдиле» деген чакъырыу сёзлери бла сёлешген эдиле. Аны юлгюге алып, предприятиялагъа къадар минг тиширыу келген эди. Сёз ючюн, Тырныауузда комбинатны канат жолуна эрлери ючюн юйдегилери Евдокия Ложечкина бла Дарья Колычева чыкъгъандыла.

Жаш тёлю да артха турмагъанды. Къысха заманны ичинде эки мингнге жууукъ жаш тиширыу экинчи усталыкъ алгъандыла. Аланы санында Нальчикде МТС-ни тракторчусу Леля Блянихова да бар эди. «Эки жыл мындан алгъа комсомол организациягъа жазып, тракторчу болургъа сюйгеними билдирген эдим. Къысха заманны ичинде бу машинаны жюрютюрге юйреннгенме, энди уа анда ишлейме», - деген эди ол.

Кёп жерлеге ары дери ишлеп кетген ветеранла да къайтхан эдиле. Адамла битеу болгъан онгланы толусунлай хайырланыргъа кюрешгендиле. Сёз ючюн, Быллымда асламыракъ кёмюр чыгъарып башлагъандыла, ишге жараулу агъачны жарашдырыу да кёбейгенди. Аш-азыкъ чыгъаргъан предприятиялада продукцияны асламыракъ тюрлюсюн этиуню къолгъа алгъандыла, производстволада уа жангы затла къураучула иги тирилгендиле. Ишде салыннган планланы болжалындан алгъа толтуруу жаны бла эришиуле да бардырып тебирегендиле. Аланы барыны да хайырындан предприятияланы асламысында ишчиле азайгъанлыкъгъа, урушха дери кёрюмдюлени сакълап къойгъан угъай, кёбейтген окъуна этгендиле.

Адамланы ишге берилгенлерине шагъатха кёп шарт сакъланнганды. Сёз ючюн, сагъынылгъан гидротурбина заводну мастери А. Загорулько цехде кече, кюн демей ишлеп тургъанды. Ол фронтда изленнген аберилени этиу бла къалмай, ары келген жаш адамланы юйретирге да заман таба эди, дейдиле. Бу насийхатчыны хайырындан усталыкъны кёпле алгъандыла. Басхан ГЭС-ни ишчилери уа, кеслери станок къурап, оборудованиягъа жеринде ремонт этгендиле. Ары дери уа аны башха регионда заводха ашырып болгъандыла. Арбала чыгъаргъан заводну слесари А. Крысов планын 3-4 кереге артыгъы бла толтуруп тургъанды. Фронтха эки жашын жиберип, аланы орунуна заводха юйдегисин бла къызын келтирген эди. «Мени борчум – жашларым уруш этгенча алай урунургъады», - деген эди ол.

Китапда быллай кёп шарт барды. Заводлада, фабрикалада, предприятиялада эмда биригиуледе халкъ кесин аямай къармашханы себепли, 1941 жылны производстволу планы жик жиги бла толтурулгъанды, 1940 жыл бла тенглешдиргенде, ондан бирине аслам продукция чыгъарылгъанды.

Ма алай Къабарты-Малкъарны промышленность бёлюмю аз-аздан аскер ызгъа кёчгенди. Тырныауузну комбинатыны цехлери сауут чыгъарыуда изленнген темирле бла жалчытхандыла, агъач мюлг а фронтха изленнген абериле жибергенди. Аш-азыкъ предприятияла аскерни эт, кёгет консервала бла, женгил промышленность а – аякъ кийимле, уюкъла, тонла бла жалчытып тургъандыла.

Колхозчула да артха къалмагъандыла. Аладан адамланы, техниканы, атланы иги кесегин уруш кесине айыргъанды. Мюлклени отлукъ, жаула, семиртгичле бла жалчытыу да бек азайгъан эди. Болсада, колхозчула бютюнда тири ишлеп башлагъандыла. Эл мюлкде энди тиширыуланы къыйыны баш жерге тургъанды. Аланы техникагъа юйретиуге бек уллу магъана бериле эди. Сёз ючюн, ары дери тракторлада ишлей билген 132 тиширыу болгъан эсе, урушну биринчи айларында аланы эмда комбайнланы руль артларына энтта да 732 тиширыу олтургъанды. Сабанлагъа, фермалагъа уа акъылбалыкъ болмагъанла, къартла да чыгъып башлагъандыла. «Эл-Тюбю» колхозну къойчусу Жаза улу М. урушха дери юч жюз къойгъа къарап тургъан эсе, энди алты жюзюне жууаплы болгъанды. Колхозчу тиширыу Вера Красножан а, отуз атха къарайды (мардасы - 15)», деп жазылады. Политрук Блиев Х, фронтдан жерлешине, Терк районда МТС-де ишлеген, кеси да 12 кюнню ичинде 437 гектарда мирзеу жыйгъан комбайнчыгъа Ф. Кушхабиевге былай жазгъан эди: «Багъалы жолдаш Кушхабиев! Кёп болмай мен Совет информбюрону радиода билдириуюнде, Къабарты-Малкъарны эм иги комбайнчысы деп сизни атыгъызны эшитгенме. Асыры къууаннганымдан бу хапарны бизни республикадан аскерчилеге айтханма. Сиз салгъан къыйынны юлгюге тутуп, ала бютюнда кёп душман къырыргъа сёз бергендиле».

Студентле, школчула да артха турмай, промышленность предприятиялада, колхозлада ишге чыкъгъандыла. Комсомолчула, жаш адамла, пионерле, устазла да тирлик жыяргъа тири къатышып, урунуугъа тюз кёзден къарауну юлгюсюн кёргюзтгендиле.

Алай бла хорламны болдурур ючюн, Къабарты-Малкъарны битеу халкъы бирлешип къармашханды. Адамларыбыз не къыйын болумда да алагъа салыннган борчну бет жарыкълы толтургъанларын ачыкъ кёргюзтгендиле. Аланы урунуугъа къарамлары келир тёлюлеге да юлгюдю. 

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.
Поделиться: