Халкъны жашауун арталлыда башха ызгъа бургъан сайлау

Малкъар Россейге къошулгъанлы – 198 жыл

Быйыл 11 январьда Малкъар Россей империяны къауумуна къошулгъанлы 198 жыл болады. Ол уллу тарых магъаналы ишди.  Миллетни кеси ыразылыгъы бла биригирге итиниулюгю орус эм малкъар халкъланы араларында шуёхлукъну, малкъар халкъны тарых айныууна кючлю мурдор салгъан халланы башланнганлары болгъанды. Ол тарых кезиуню эмда аны халкъыбызгъа магъанасыны юсюнден сыйлы алимибиз, профессор  Сабанчыланы Хаджи-Мурат былай жазады:                          

«Таулуланы ата-бабалары бурун заманладан бери да жюрютгендиле Русь бла байламлыкъны. «Повесть временных лет» деген жазмада таулуланы ата-бабалары болгъан аланла 965 жылда Святославны Шимал Кавказгъа жортууулуну юсюнден хапарларында сагъыныладыла. Русьланы Алан къырал бла байламлыкълары Х ёмюрде Тамань жарым айрыкамда  орус Тмутаракань княжество къуралгъандан сора бютюн кючленнген эди. 

Аланла ол княжество бла аскер жаны бла бирикгендиле, сатыу-алыу бардыргъандыла. Орус бийле аланла бла шуёх халла жюрютгендиле, ол себепден къыз берген, алгъан да болгъанды. Русьну бла Аланияны араларында къаршы байламлыкъла ХШ ёмюрге дери да айныгъандыла. Ол халланы монголлуланы чабыууллукълары бузгъанды.

Орус жазмалада  таулуланы юслеринден биринчи кере ХVII ёмюрде сагъынылады. ХVII ёмюрню биринчи кесегинде  Россейни Гюржю бла байламлыкълары кюч алгъанда,  таулулагъа, Закавказьени аууш жерлерини халкъынача, орус-кавказ халлагъа къошулургъа тюшгенди. Малкъар бийле ол политикада энчи магъананы тутхандыла эмда орус-кавказ халланы къуралыуларына бла айныуларына уллу къошумчулукъ этгендиле. Тау бийлени Россейни бла Гюржюню дипломат ишлерине себеплик этиулери, 1958 жылда тау бий Айдаболланы Артутайны Москвагъа келиую -  феодалланы Россей бла политика байламлыкъла къураргъа итиннгенлерине толу шагъатлыкъ этедиле.

ХVII-ХVIII ёмюрлени ичинде россейли правительство Малкъарны магъадан байлыкъларына уллу эс бургъанды. Анга кёре таулула бла байламлыкъланы энчи халда къураргъа мурат этилгенди. ХVIII ёмюрню  экинчи жарымында Россейни Шимал Кавказда даражасы кюч ала башлагъанды. Аны бла бирге  тау бийлени россейли аскер администрация бла байламлыкълары бютюн къаршы бола баргъандыла.

Ма ол заманда  Россейге къошулууну ниетине малкъар жамауатны тюрлю-тюрлю къауумларыны араларында кёпден-кёп адам къошула тебирегенди. Таулуланы социал башчыларыны патчахны Кавказда администрациясыны келечилерине Россейге къошарларыны юсюнден тилеклери биринчи кере  1781 жылда этилгенди.

Алай анга эс бурулмай къалгъанды, властьла къургъакъ сёзле бла къутулгъандыла. Тау бийле, аны бла тохтап къалмай, тилеклерин 1783,1787,1794 жыллада да къатлагъандыла. Болсада орус аскерни башчылары алгъыннгы ызларын бардыргъандыла – сёз бергенден башха зат этмегендиле.   

1801 жылда Гюржюню кюнчыгъыш жаны Россейге къошулгъандан сора, Ара Кавказда таулу халкълагъа контрольну жалчытыу империяны тыш политикасыны баш борчларындан бири болгъанды. 1816 жылда генерал А.П.Ермолов Кавказда баш командующийге салыннгандан сора, орус-кавказ байламлыкъланы мамыр халда айныулары бошалгъанды. Салыннган борчну толтурургъа аскер-политика амалла сайланнгандыла. 1822 жылны жаз башында А.П.Ермолов аскерлери бла Къабартыгъа киргенди. Уллу аскер къазауатдан сора Къабарты бойсуннганды. Генерал аскери бла Къабартыны саулай ичи бла эмда Малкъарны бир-бир тийрелери бла ётгенди.

А.П.Еромоловну 1816-1825 жыллада аскер-политика эмда социал-экономика ишлери Шимал Кавказда политика халны тамыры бла тюрлендиргендиле. Къарачайлыланы, малкъарлыланы бла дигорланы тийрелерини тёгереклерин  Россей империяны къауумуна кирген жерле къуршалап эдиле. Энди  Ара Кавказны тау тийрелерин бойсундурургъа керек болгъанды.  Тохташхан халдан хыйсап этип, тау бийле Россейни къауумуна кеси ыразылыкълары бла къошулургъа дагъыда бир атлам этгендиле. Аланы ол атламлары, сёзсюз, акъыллы болгъанды.

Кавказ урушну кезиуюнде орус аскерни уллу къауумуна башчылыкъ этген адамгъа буюрулгъан эди таулу жамауатланы келечилери бла сёлешиуле бардырыргъа эмда Россейге къуллукъ этериклерини юсюнден ант этдирирге да.  1827 жылда 11 январьда Малкъарны беш да тау жамауатыны бийлери, дигор бадилятны да келечилери Ставропольгъа, Кавказ ызда орус аскерлени башчысы генерал-лейтенант Г.А.Эмануэльге келгендиле.

Депутациягъа  Орусбийланы Мырзакъул башчылыкъ этгенди. Аны Кавказ тауланы эки жанында, россейли администрациясында да политика даражасы бек жюрюгенди. Бюгюнлюкде аны сураты Лондонну музейинде «Кавказские типы» галереяны жасайды. Делегациягъа  дагъыда таулуладан Жанхотланы Арслан Аджи, Баймурзаланы Келмамбет, Шакъманланы Магомет, дигорладан Касай Кубатиев, Давлетука Абисалов, Бинёгер Карабугоков, Созо Саватов бла Татархан Туганов киргендиле.  Ала халкълары бла бирге Россей империяны къауумуна алырларыны юсюнден тилекни  Николай I патчахха бергендиле эмда  кеслери да ант этерге, халкъларына да ант этдирирге, аманатла да жиберирге, керек болса, аскерге къуллукъ этерге да хазыр болгъанларын билдиргендиле.

Андан сора да, келечилери Россейден аланы ата-бабаларындан келген адет-тёрелери, жашау турмушлары, бий бла къул сакъланырына, исламны бла шерият сюдню жюрютюрге чырмау этилмезине ышандырырын излегендиле. Битеу ол излемлеге кёре таулулагъа Россейни къауумуна алыу бла бирге кенг автономияны эркинликлерин берирге керек боллугъуна да къарамай, Г.А.Эмануэль аланы дурус кёргенди эмда малкъар-дигор  келечилени Николай I патчахха керти къуллукъ этериклерин  юсюнден антлары жазылгъан къагъытны да алгъанды.

Депутатланы юйлерине жибергенден сора, генерал Эмануэль алагъа  халкъларына да ант этдирирге эмда бийледен аманатланы жиберирге буюргъанды. 1827 жылны мартында – апрельни башында Малкъарны беш жамауаты да императоргъа керти къуллукъ этериклерине ант этгендиле. Кёп да бармай а Нальчик къалагъа бий тукъумладан алты жашчыкъ аманатха берилгендиле.

Ол тарых магъаналы ишни юсюнден Г.А.Эмануэль  Кавказда аскерни баш командующиси генерал-адъютант И.Ф. Паскевичге билдиргенди. Ол а бу хапарны императоргъа жетдиргенди. 1827 жылны 2 майында Баш штабны таматасы генерал-адъютант Дибич Паскевичге билдириу жибергенди: патчах таулуланы ант этгенлерини юсюнден  билгенди, аны «акъыллы ишге» санагъанды эмда   таулуланы Россейге къошулурларына ыразылыкъ бергенди.

Дипломат ишде жетишимлери ючюн генерал Г.А.Эмануэль Сыйлы Александр Невскийни ордени бла саугъаланнганды.

Малкъарны Россейге къошулгъаны бир тюрлю къаугъасыз, мамыр эмда ыразылыкъ халда ётгенди. Аны хайырындан аскер да кирмеди, къазауат чачылыу да болмады, адам саны, ырысхы да сакъландыла, кючлю эмда деменгили къыралны этек тюбюне къысылыргъа да онг чыкъды. Малкъарны Россей бла бир болгъаны – малкъар халкъны тарыхында жангы бет ачханды, аны андан ары жамауат экономика, политика эмда маданият айныууну жолун белгилегенди.

Тау бийлени этген антларына кертичилей къалгъанларына артда бийик багъа берилгенди: 1852 жылны декабринде малкъар халкъны жети тау бийден къуралгъан келечилерин император Николай Павлович  уллу сый берип,  къонакъгъа алгъанды. Ол тюбешиуде делегация малкъар халкъ Россейге кертичилей къалгъанын энтта да бир кере билдиргенди эмда социал, экономика магъаналы жумушланы сюзгенди. 1853 жылны 6 январында делегация Санкт-Петербургда кесини ишин бошагъанды.

Патчахха бет жарыкълы къуллукъ этгенлери, алагъа бойсуннган жамауатха тюз оноу эте билгенлери ючюн Айдаболланы Къайтмырза, Мысакаланы Кючюк, Сюйюнчланы Чопан, Шакъманланы Омар, Малкъарукъланы Исхакъ, Келеметланы Джумай бла Орусбийланы Исмайыл «За храбрость» майдалла бла саугъаланнгандыла.

1883 жылда  Кавказда баш командующий  Дондуков-Корсаков князьгъа малкъар халкъдан император Александр Александровичге деп  «огъурлу ушкок» берилгенди.  Ол халкъны бек сыйлы сауутуна саналгъанды, кёп ёмюрлени ичинде  къорууланыу къазауатлада таулуланы сакълагъан дууача  болуп тургъанды. Аны юсюнде быллай жазыу болгъанды: «Биз бек сюйген Уллу Акъ патчахха, Малкъарны анга баш ургъан эмда тюз да чакъыргъанлай къуллукъ этерге чыгъаргъа хазыр болгъан халкъларындан».

Бу ишни энчи магъанасы болгъанды: мындан ары Россей аланы къоркъуусузлукъларыны сакълаууру боллукъду. Ушкокну къырал башчыгъа саугъалау анга уллу ышаныулукъ этилгенини, келир заман мамыр боллугъуна  ийнаныуну шагъатыды.

 Алай бла, XIX ёмюрню башында Россей империяны стратегия сейирлери малкъар бийлени излемлери бла келишгендиле. Малкъарны Россейге къошулгъаны аны тарыхында бек магъаналы кезиуледен бириди:  аны бла халкъны жангы кезиую башланнганды, миллетни къадары Россейни къадары бла бир болгъанды. Ол тарых сайлау малкъар халкъгъа политика, социал-экономика, маданият жаны бла да айныргъа ахшы онгла ачханды».