Буруннгулу элибизни тарыхы неден эмда къачан башланнганды

Бюгюн, 11 январьда, Малкъар Россей империяны къауумуна къошулгъанлы 198 жыл болады. Ол уллу тарых магъаналы ишди. Миллетни кеси ыразылыгъы бла биригирге итиниулюгю орус эм малкъар халкъланы араларында шуёхлукъну, малкъар халкъны тарых айныууна кючлю мурдор салгъан халланы башланнганлары болгъанды. Миллетибизни ол тарых кезиую бла байламлы тинтиулени  бардыргъан алимлерибизден бири Жангоразланы Мухамматды, философия илмуланы кандидатыды. Бюгюн сизни аны илму статьяларындан бири бла шагъырей этебиз.

«Малкъар эл Хызны-Сууну ауузунда, Аргудан бла Сукан-Сууну, Малкъар Черекни эм аны бутакъларыны баш жанындагъы тийрелеринде орналгъанды. Аны бла къоншулукъда шимал жанындан - Къабарты, къыбылада- Сванетия, кюнчыгъышда - Дигория, кюнбатышда Бызынгы бла Холам болгъандыла.

Малкъар эски эллерибизни араларында эм буруннгулугъа бла уллугъа саналады. Тарыхда аны «Басияния», «Балкария», «Уллу Малкъар» деген атлары да белгилидиле. Тийрелерини тарыхы уа археология жаны бла иги тинтилмегени ючюн халкъ биринчи кере мында не заманда жерлешгенини юсюнден толу билдириуле жокъдула. Элни тарыхы бла байламлы ийнанырча хапарла Тимурну летописьлеринде тюбейдиле. Аланы бир-бир жерлеринде Малкъар терк-терк сагъынылгъаны да сейирди.
Малкъар жамауат Малкъар округну санына 1921 жылда киргенди. Артда районлагъа бёлюу бардырылгъандан сора, мында 18 эл журт къалгъанды. 1944 жылдан сора ала барысы да чачылгъандыла.

Орта ёмюрлени ал кесегинден бери Малкъаргъа бу элле киргенлери белгилиди: Абайлары, Азаматлары, Бабугент, База-Тала, Бийлары, Огъары Жемтала, Гуат, Глашлары, Догъуат, Жаниюкълары (юч эл), Жанхотлары, Зарашкы, Зылгы, Къара суу, Къоспарты, Къашхатау, Кюнлюм, Курнаят, Мукуш, Мухол, Сауту, Сукан эл, Тамакъла, Ташлы-Къала, Ташлы-Тала, Таш юй, Темиркъанлары, Темуккулары, Туура-Хабла, Уштулу, Фардык, Хурс къала, Хучошку, Хызны эл, Огъары Чегет, Тёбен Чегет, Чегет эл, Шаурдат, Ышканты, Ылгыбас, Элбуздукъ, Эдакалары (битеу бирге 44 эл).

Малкъарда оноу этген  талай таубий тукъум жашагъанды.

Малкъарлары, бюгюнлюкде бизге жетген хапаргъа кёре, аланы тогъуз жашлары да Маджардан келген Мысаканы къолундан жоюлгъандыла.

Мысакаланы юсюнден сейир билдириуге биринчи таулу тарыхчы Абайланы Мисостну ишлеринде тюбейбиз. Ол жазгъаннга кёре, аланы биринчи тукъум башчылары Мысака болгъанды. «Белгисиз адам», Малкъаргъа келип, Малкъарланы къарындашланы юйлеринде къонакъгъа тохтагъанды. Сора жашла бла шуёх болуп, биргелерине уучулукъгъа, душман бла сермешлеге да баргъанды. Мысаканы акъылыны, ётгюрлюгюню хайырындан тогъуз къарындашны жангыз эгечлери аны сюеди. Алай Малкъарланы жашлары тыш жерден келечиге къызны берирге унамайдыла. Ахырында, жумушу болмазлыгъын ангылагъандан сора, къонакъ, къонакъбайларын жоюп, аланы эл мюлклерине да иелик этип, бийче бла бир юйюр къурайды. Ызы бла

Саутуда жашагъанланы да кесине бойсундурады. Бу ишле бери Басият келир заманланы аллында болгъандыла.

Абайланы Мисостну билдириуюн Всеволод Миллер да толуракъ этеди. Ол белгилегеннге кёре, алгъа Мысака Къумукъ тюзледе Таймазланы бийлери бла жашагъанды. Была сёз болгъанларындан сора уа, аланы къашха атларын да урлап, Малкъаргъа келгенди. Мысаканы кешенеси да Къашха тау атлы тауну къатында ишленнгенди. Баям, ол тёппеге алай урланнган къашхабашны эсгере атагъандыла, деп оюмлайды алим.

Къашхатау ёзенни къыйырында Кешене къол деген аууз барды. Ол кеси да Мысака асыралгъан жерге къошулады.

Жаниюкълары Жанокълары, Женокълары, Жанукълары деп белгилидиле. Тукъумну къалай къуралгъаны хазна белгили тюйюлдю. Тарых адабият бла архивледе  талай хапар жерин тапханды:

1. Жаниюкълары  Малкъар ауузуну тау бийлерини тукъум аталары Басиятны туудукъларындан жаратылгъандыла.

2. Жаниюкълары Мысакалары бла бир тамырлыдыла. Бу оюмгъа шагъатлыкъны 1872 жылны документи этеди. Анда айтылгъаннга кёре, Къабартыда жашагъан Жаниюкълары Малкъардан кёчгендиле. Тамбиев, Кудинетов эм Анзоров ёзденле бла тенг болгъандыла. Аланы Малкъарда къалгъан къарындашлары Алибек эмда Мысакаланы жууукълары уа тау бийлеге саналадыла.

3. Жаниюкълары Малкъарны бирси бай тукъумлары бла байламлыкъсыз энчи жаратылгъандыла. Ала хазар тамырлы окъуна болурла.

Бу оюмланы хар биринде да ийнанырча шартла эсленедиле. Тюзюрекге уа жер-жерле бла байламлы билдириуню санарчады. Анга кёре, тукъум ата Жаниюкъ Черек ауузуна Бораганадан келгенди. Тамерланны заманларында тюзледен таулагъа кёчюу тёре жюрюгенин эсге алсагъ а, бу тюрлю оюмну да тарыхда жерин табаргъа толу эркинлиги барды.

Бийкъанланы бла Темиркъанланы юслеринден бизге жетген хапар бек азды. Абайланы Мисост бу эки тукъум Басиятны угъай, Мимбулатны туудукъларыдыла, деп жазгъанды. Бийкъанлары бла Темиркъанлары Малкъарда Басиятха дери неда тюз ол келген заманлада феодаллыкъ этген да болурла. Анга шагъатлыкъ этген шартла  осетин архивни документлеринде да тюбейдиле. Алада Басиятны ата къарындашындан туугъан Кубати Баделятович таулу бийче Бийкъанланы къызлары бла бир юйюр къурагъанды, бирси, къысха ата жууугъу Аслан-Гирей Чегемович да, Темиркъанланы къызларын алгъанды, деп айтылады.

Басиятла Абайлары, Айдаболлары, Амирханлары, Бийлары, Боташлары, Кючюклары, Жанхотлары, Шаханлары болгъандыла.

Малкъарда сыйлы акъсюеклеге, башха тукъумланы келечилерине да тюз оноу эте билгенлеге айтхылыкъ Басиятны туудукълары саналгъандыла. Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымыны белгили профессору Всеволод Миллер Малкъарда Басиятны жаратылгъаныны юсюнден бир ненча таурухну жазып алгъанды. Биринчиси Шаханланы хажисини сёзлерине таянады. Ол айтханнга кёре, Басият бла аны туугъан къарындашы Баделят Чингис ханны туудукъларыдыла.

Миллер кеси уа тюзюрекге бирси хапарны санагъанды. Абайланы Аслан-Мурзаны айтыууна кёре, Басият бла Баделят бир къырым ханны ёксюз къалгъан жашларыдыла. Была Къырымдан Кавказгъа аталарыны къарындашлары тынчлыкъ бермегенини сылтауундан кёчгендиле.

Онтогъузунчу ёмюрню 80-чи жылларында Николай Харузин, Малкъаргъа келип, буруннгулу таурухланы жыйып айланнганды. Аладан биринде Басият бери кёчюп, мында жашагъан халкъны кесине бойсундургъанды, къартлыгъында уа, ёз журту Къырымгъа тансыкълыгъы жюрегин бийлеп, жашларын бу тийреледе къоюп, артха кетгенди, деп айтылады.

Максим Ковалевскийни бла Миллерни да тинтиу ишлеринде Мысакаланы тукъум аталарыны бла Басиятны юсюнден башха хапарны билдиредиле. Анда белгиленнгенине кёре, Мысака Малкъаргъа кёчгюнчю, Маджарда къарындашы Баделят бла жашагъан Басиятны бойсунууунда эди. Артда уа Мысака Басиятны ёз журтунда тынчаймагъанын билгенинден сора, Малкъаргъа чакъырады, мында аланы бирча тукъум эркинликлери болуруна келишип.

Малкъарда тарых магъаналы эсгертмелени саны да асламдыла: Абай къала, Амирхан къала, Айдабол къала, Мухолда, Курнаятда, Ташлы-Талада кешенеле, Огъары Малкъарда ёлгенлени шахары эм бирси тарых къыйматла.

Терк орузламагъа кёре, 1896 жылда Малкъарда - 5871, Къашхатауда 596 адам жашагъанды. 1910 жылда мында 22 эл болгъанды, 1914 жылда уа - 23».