Ариулукъ эм чырайлыкъ

Таулу къызла ариулукълары, чырайлыкълары, низамлылыкълары, намыслары бла да айтыладыла. Буруннгу таулу тиширыуланы суратларына къарасанг, аланы сыфатларындан кёзюнгю айырмагъанлай турлугъунг келеди. Акъ бетле, таза къанлыла, субай санлыла. Тышындан келген алим, жолоучу болса да, быланы санларына, юс кийимлерине, тизгинликлерине эс бурмай къоймагъанды.

Къонакъла  кеслерини эсгериулеринде малкъарлы бийчелени юслеринден кёп жазгъандыла. Аладан бири Инсан урушну кезиуюнде акъ аскерле  бла тау элледе болгъан Константин Чхзеидзеди. Ол «Страна Прометея» китабында таубий Малкъарукъланы Дадашны къызларыны юслеринден уллу ёхтемлик, жюрек кётюрюлюулюк бла жазгъанды. Ол жарыкъ тизгинле бла сизни да шагъырей этерге сюеме:

«Жан, Жансурат, Алтынчач, Дауутхан, Фатимат, Сафият.

Жанкъызыл хризантема гюллеге тюшген эрттен чакъгъа ушайды. Жансуратбийик, акътерекча, субай, лилия гюлню туугъан эгечиди. Алтынчач-кюн сыфатлы къыз. Аны бети кечеги къарангысын жарытады, чачы уа алтын къанатлыгъа ушайды. Дауутхан – тюз да ай сурат. Аллах ючюн, элтигиз мени ол адамгъа, айдан кюн аламатды деп, айтырыкъгъа. Дауутхан женгилди, субайды, ол тепсегенде, алтын бутакъла ауунда саркъгъан кюмюш шорхачады. Буруннгу сахнада, кёмюк бозадан толу гоппанланы келтирген заманында, акъ къарылгъашчыкъ кибик, кюйюз юсюнде тауушсуз барады.

Фатимат да суу суратды. Ол чырайлылыкъ тийишлисича кёрюнмесе да, дуния башында аны къолларындан айбат, назик къоллары болгъан тиширыу бар эсе, жашаууму чыганлы къабып, тешик этген, жалгъан эски багъыр шайгъа алышама. Эм ахырында уа – эгечлени бек гитчелери Сафият. Ол гюл къысымчады,  аны кибик жумушакъ, сюйдюмлю да. Кёзлерине бир къарагъан, жюреги ырахатлы, тынчлыкъла болуп кетеди, кёкню суратын жерде кёргенине ишекли болмай».

 Быллай  махтаулу оюмла асламдыла. Аланы биз орус,  ингилз, итальян, немис жазыучуланы эмда жолоучуланы  чыгъармаларында  табабыз.

Таулу тиширыуну айбатлыгъыны юсюнден нарт жырларыбызда, жомакъларыбызда да айтыла келеди. Ариу Сатанай бла Гошаях бийчени хапарларын билмегенибиз жокъду. Кёп ёмюрледен бери халкъны эсинде ала бошдан сакъланмайдыла, атлары сагъынылгъанлай, субай, акъыллы деген сёзле къатларындан таймагъанлай.

Белгили поэтлени, макъамчыланы да таулу къызлагъа къурагъан мархабат жырларыны кертиликлерине ишеклик жокъду. Алай бирде уа  сагъышланаса: бу низамлылыкъ бийчелерибизге къудурет берген саугъамыды огъесе ала анга къошумчулукъгъа дагъыда бир энчи амалланымы хайырлана болур эдиле деп.

Кёп жылла мындан алгъа Вольный Ауулдан Абайланы Гюлжан деп бир огъурлу тиширыу бла ушакъ этген эдим. Ол кеси Огъары Бахсандан Орусбийланы къызлары эди. Аны бла Кыртык сууну боюнуна баргъаныбызда, ол былай айтханы эсимде къалгъанды:

- Былайда, черекни жагъасында, адамлагъа олтура турургъа деп салыннган базама болгъанды. Кюн ортадан сора къызла келип алайгъа чёгер эдиле. Жашла уа, черекни ортасына кирип, аны шорхасындан суу алып, къаныгъыз ариу болсун деп алагъа ичиргендиле.

Къызчыкъла жети – сегиз жылларына дери гинжи ойнагъандыла, андан сора уа санларыны ариулукъларыны къайгъысын этгендиле. Ол заманда аналарыбыз кече беллерибизге къыл жипни байлап жатдыргъандыла. Эр  кишиле уа сууукъ суу бла жуууннгандыла, кече уа къамиш  тёшекде таяннгандыла. Ол а адамны этине жау къондурмайды.

Онтогъузунчу ёмюрню аягъында жыйырманчы ёмюрню ал жылларында алыннган бу сиз кёрген суратла да ол сёзлеге шагъатлыкъ этедиле. Къалай ариудула, ёхтемдиле алада адамла. Таулу къызла айбатлыкълары, субайлыкълары бла Клеопатрадан, Нефертитиден, Джакондадан артха къаламыдыла, алларында бармасала да, жанларында уа ёхтем сюелаллыкъдыла. Буруннгу грекли скульптор Пигмалион сюекден ишлегенди тиширыуну суратын. Тарыхдан биз аны «Галатея» деп билебиз. Ол ариулукъну асыры сюйгенден, тейриледен тилей кетип, анга жан салдыргъанды. Ёмюрледен бери айтыла келген таурух. Ариулукъну сынын ишлерге тюшсе эди уа, мен а таулу къызны сайлар эдим.

Стол артында олтуруп тургъан акъ жаулукълу тиширыу  Шакъманланы Асланбекни къызы Любады. Жыйрыгъы да багъалы къумачданды, къолунда да бохчасы, жаулугъу да тап къысылып башына. Нечик ариу сыфатлыды холамлы къыз.

Владикавказда жашагъан Темиркъанланы Борис, аны кёргенлей сюйюп, ыйыкъгъа эки – юч кере файтон бла Нальчикге келип, тилеп тургъанды. Ала юйюр къурайдыла. Тамара деп къызлары да болады.

Эр киши, къызчыкъ да олтуруп, аланы сол жанларында уа, къолунда да шемшиясы бла сюелип тургъан тиширыуну уа бетинде, санында бир тюрлю шарайып табыллыкъмыды? Аны да жууабы бирди – угъай!

Ол Бызынгыдан Сюйюнчланы къызларыды. Жарсыугъа, атын билалмагъанбыз. Юсюнде аллы ачылгъан таулу жыйрыгъы, белинде кюмюш кямары.

Эр киши уа аны баш иеси Исхакъланы Хажичикди. Бир кезиуде Холамда эфенди болгъанды. Бёркюне кёре, хаж къылып келген болур. Сабийичк – аланы къызлары Ляляды.

Жангыз сюелип тургъан тиширыу Бийланы Сафар – Алийни къызы Салихатды. Чынтты таулу бийче. Огъары Малкъарда жашагъанды, Жанхотланы Къумукъгъа эрге баргъанды. Аланы эки къызлары, эки жашлары болгъанды. Отузунчу жыллада Дагъыстаннга кёчгендиле. Буйнакскеде жашагъандыла.

Сол  жанында  биринчи Шакъманланы Мисирханды. Экинчи къыз – Барисбийланы Лейляды. Бек ариу жан болгъанды. Тойгъа неда жыйылгъан жерлеге барса, кёз тийип ауругъанды. Аны ючюн бетине ау ата эдиле. Ол Айдаболланы Таттыукагъа баргъан эди. Инсан урушдан сора тау бий тыш къыралгъа кетеди. Лейля уа ауругъан анасын къоюп, аны ызындан бармагъанды. Дагъыстанда жашап тургъанды.

Тизгинде ючюнчю Сюйюнчланы къызларыды. Атын тохташдыралмагъанбыз. Тёртюнчю къыз а – Абайланы Жаннетханды. Аны къадарындан да хапарыбыз жокъду. Къыйырындагъы эки къызны атларын билалмагъанбыз.

Аналары бла къызла эм жаш Огъары Бахсандан Орусбийланы Исмайылны юйюрюдю. Сол жанындан биринчи Сафариятды. Аны жанындагъы уа – Забида. Была юйдегили болмагъандыла. Ортадагъы абадан тиширыу Исмайылны юй бийчесиди.

Аны онг жанындагъы эгечлени таматалары – Мисирхан. Ол Къарачайгъа эрге баргъанды. Онг жанында къыйырда къыз Гюлжанды. Ол Мисирханны гитчесиди. Гожу Къабакъгъа Абайлагъа эрге чыкъгъанды.

Барисбийланы Дышёх да – ариуланы ариуу. Башында акъ жаулугу, акъ лаудандан жыйрыгъы, ёшюн тюймеси кюмюшден, билеклери къатападан, накъышлары алтын халы бла тигилип.

Малкъарлы бийче Шакъманланы Майрусхан Холамданды. Кеси заманында бек ариуладан бирине саналгъанды.

Барисбийланы Хажи – Исмайылны къызы Асият. Аны тизгинине, ариулугъуна, ёхтемлилигине бир къарагъыз. Ма  аллай болургъа керекди чынтты таулу тиширыу.