«Аппам тюз бюгюнча эсимдеди»

Журналистни ишини бек магъаналы кесеги  сейир  къадарлары болгъан адамла бла тюбешиуледиле. Жаннетли болсун, фахмулу кесаматчы Урусбийланы Фатима бир  жол мени  Моллаланы Джемал-эдин бла танышдыргъан эди. Ол  1917, 1937  жылла бла байламлы кёп сейир затла айтхан эди. Ала Джемалны къадарын  толусунлай тюрлендиргендиле.  Угъай, бу адамны битеу жашауу да къыйынлыкъ, жиляу-сыйыт болгъанды деп бир адам да айталлыкъ тюйюлдю. Ол Бакуда хоккейни  бла фигурный учууну мурдорун салгъанладан бириди, артда Ленинградда Дагъыстанны посольствосунда ишлегенди. Къызлары  Медина бла Лейля да билимли адамладыла. Бюгюн ол узакъ кюнде Джемалны диктофонума жазгъан хапарын эсгерирге сюеме, нек дегенде Моллаланы Исхакъны юйюрю таулуланы тарыхында энчи жер алады, аны туудугъуну шагъатлыгъы уа болмагъанча багъалыды. 

– Биз Холам ауузунданбыз. Моллаланы Исхакъны туудугъума. Аппамы тюз бюгюн кёргенимча, ма алайды эсимде. Исхакъ Турцияны бек уллу межгитлеринден биринде – Султанияда  медиресени бошагъанды. Тюрк тилде эркин сёлеше эди. Исхакъны, элинде мюлкюн айтмай къойсакъ да, жаланда Нальчикде эки юйю болгъанды. Аладан бири Советское эм Пушкин атлы орамланы мюйюшюнде, тюз шахар администрацияны мекямына къарап турады – алыкъа оюлмагъанды. 

Сёзсюз, аны жууукъ заманда кетерликдиле, жангы шахар эскини жутуп барады, битеу дунияда да эски юйлени оюп, аланы орунларына, заманнга кёре, башхаланы ишлейдиле. Ол алайды… алай мен ол юйде жашагъанма, ол юйде насыплы болгъанма (жарсыугъа, ол мекям биз тюбешген кюнде сюелип эди, артда уа аны экскаватор бла кетергендиле, шахарчыла социальный сетьледе бу жумушха бюсюремегенлерин ачыкъ айтхандыла, алай андан не хайыр…)
Россейни тарыхын бек терен билеме, архивледе кёп заманым озгъанды. 1917 жылгъа дери къыралыбызны жолун, айныуун да ангылайма, андан ары уа – угъай. Кертиди, революция аз санлы халкълагъа  къуру хата келтиргенди дерге жарамайды. Жаланда бир шартны алып къарайыкъ – билимни. Къара тарта билмеген къара халкъгъа билимни жарыгъын революция саугъалагъанды. 

Тукъумуму, юйюрюмю юсюнден айтханда уа, Моллалары дин билим алып, моллала болуп тургъандыла. Алай аппам Исхакъ а юч жашына да революциягъа дери бийик светский билим бергенди. Таусолтан Новочеркасск шахарда эл мюлк институтну бошагъанды, эл мюлк илмуланы кандидатыды, Россейни сыйлы агрономуду, хобустаны жангы сортларын чыгъаргъанды. Аланы Германия, Англия, Голландия сатып алгъандыла. Таусолтанны жашы Батырбек Грозныйде нефтяной институтну бошагъанды, Тверьде бек белгили инженер-нефтяникледен бири болуп тургъанды. Хаджимурат Санкт-Петербургда  архитектура факультетни бошагъанды, Кисловодскда архитектор болуп кёп жылланы ишлегенди. Хаджимуратны эки къызы барды:

Жанна врач болуп ишлегенди, Мариям а музучилищеде музыкадан дерсле бергенди. 

Атам Измайыл, Исхакъны жашы, Санкт-Петербургда тау институтну бошагъанды. Азербайджанда нефть къайда болгъанын тинтиулеге башчылыкъ этгенди, Бакуну къатында нефть болгъан жерни ачханды, бюгюнлюкде да анга Муллаевское дейдиле.

Аппамы Осетияда бек татлы тенги Казбек Тхостов жашагъанды. Ол бек къолайлы, намыслы адам болгъанды. Исхакъ бла Казбек сабийлерин танышдыргъан эдиле. Бир кесек замандан жангы юйюр къуралгъанды: таулу жаш Измайыл бла осетинли къыз Раиса жашауларын байламлы этген эдиле, сора Бакуда тёрт отоулу фатар сатып алгъандыла. Мен, эгечим да  анда туугъанбыз. Къаллай жарыкъ умутладан толу  эди юйюбюз ол кезиуде! Атам – инженер, анам – врач, экиси да ишлерине толусунлай берилип, кёлленип ишлеген заманлары. Алай къыйынлыкъ билмей тургъанлай келеди. 1937 жыл. Атам Измайылны, Ата журтуну сатхычы деп тутадыла да, ёлтюредиле. Фатарыбызны сыйырадыла, анамы, мени, эгечими Комсомольск-на-Амуре шахарда лагерьге жибередиле. Бюгюнча эсимдеди: маллагъа вагонлада гюржюлю, армянлы, азербайджанлы тиширыула бла сабийлери. Ала партия  къуллукъчуланы юй бийчелери эдиле, кёбюсю – билимсизле, орусча да сёлешмегенле. 

Аппам Исхакъ бизни ашыра туруп, къакъ къуйрукъ келтирген эди. Анама: «Сизге жолда тап аш бермезликлерин кесинг да ангылай болурса, келин. Жаныгъызны сакълар ючюн, кюн сайын кесинг да къап, сабийлеге да бер бу къуйрукъдан», – деген эди. Исхакъ толусунлай ангылай эди къаллай палахха тюшгенибизни. Аны 1917 жылда Малкъар халкъны жер комитетине киргенине, Горский словесный сюдню депутаты болгъанына да къарамай, 1919 жылда Къабарты-Малкъардан къыстагъан эдиле. 

Аппам Дербентге кетген эди ол заманда. Тюзлюкге жол узун, къынгыр болгъанын, аны хар адам да табалмагъанын, тёзерге, тёзерге, дагъыда тёзерге, аны бла бирге уа жанны сакъларгъа кюреширге керек болгъанын кимден да иги Исхакъ ангылай эди. Аны ючюн айтхан эди: «Сабийлени сакъла!» – деп. Аппа 1942 жылда Дагъыстанда ёлгенди, къабыры уа къайда болгъаны белгисизди.

Казбек Тхостов да, анамы атасы, Архангельскде беш жыл тутмакъда олтургъанды, андан къайтхандан сора Чеченнге кёчгенди. Осетия аппамы сюймеклиги эм ачыуу эди, солугъан кезиулеринде ол алгъын жашагъан жерине бармагъанды, Нальчикде солугъанды. Ёлген да Нальчикде этгенди, къабыры белгисизди. Ма алай,  халкъларында сыйлары, намыслары жюрюген, юйлери, мюлклери болгъан, сабийлерине тынгылы билим бералгъан эки аппамы да заманны бораны жыкъгъанды.

Анам… нени кёрмей къалгъанды мени анам? Битеу жашауу да сынаугъа ушагъанлыкъгъа, ол ышаргъаны бла тёгерегин жарыта билген, адамлагъа не жаны бла да болушургъа итиннген адам эди, 1989 жылда ёлгенди. Сибирьден къайтханыбыздан сора алгъын жеринде – Бакуну родильный юйюнде – ишлегенди, аны баш врачы болгъанды.  Ол  француз тилни билген, латыньни да ангылагъан тиширыу эди. Кесин болмагъанча ариу жюрюте эди… Сибирьде уа биринчи кезиуде анам медпунктда врач болуп тургъан эди, артда уа Нижнеамурский лагерьни врачы, ызы бла уа родильный бёлюмню баш врачы болуп ишлегенди. Ол заманда анда кёп врачла бар эдиле. Эсигизде эсе, жазыучу Горькийни жашы кеси ёлмегенди, врачла ёлтюргендиле деп,  «врачланы процесси»  къуралгъан эди… 1943 жылда анамы эркин этедиле, алай Комсомольск-на-Амуреден кетерге эркинлиги уа жокъ эди.

Бакугъа 1954 жылда къайтхан эдик. Онжети жыл Сибирьде… анда жашаргъа юйреннгенме. «Спартак» футбол команданы начальниги Николай Петрович Старостин да олтургъанды. Бу сейирлик адам мени хоккей ойнаргъа юйретген эди. Россейни биринчилигинде «Динамону» къауумунда ойнагъанма. Москвада Губкин атлы нефтяной институтда окъугъанымда да, хоккей бла айырылмагъанма. Алай саулугъума чып тюшгени ючюн, артда хоккейни къойгъанма. Жангыдан спортха  тренер болуп къайтхан эдим. Гейдар Алиевге «Социалист Урунууну Жигити» деген ат берилгенде, ол Брежневден онбеш минг адам сыйыннган спорт мекям ишлерге эркинлик алгъан эди. Ол онсегиз жыл ишленнгенди. Битгенинден сора, специалистлени излегенлеринде, мени да чакъыргъан эдиле. Мен а Ленинграддан белгили тренерлени келтиреме да, сора бек сейирлик спорт жашау башланнган эди.

Культура бла спорт къаныма Сибирьде сингнгендиле. Ленинградда Дагъыстанны посольствосунда ишлегенимде, Кавказдан келип окъугъан жашланы бир-бирде миллетчиликден къорууларгъа да тюшгенди. Ачыкъ айтайым: кёрюп болмайма миллетчиликни. Саулугъум осал болуп баргъаны ючюн, Ленинграддан Ставропольгъа кёчерге тюшгенди. 

Бусагъатда уа Нальчикге кёчгенме. Юйюме къайтханма… чачылгъан юйюме. Бек сейирлик, бек ариу жерди бу жер. Таулула бери къайтханлары къаллай уллу насыпды! Халкъ 1944 жылда жеринден кёчюрюлгенде, аппамы къарындашы

МоллаланыМагомет Сталиннге  бла Багировха малкъарлыла не ючюн кёчюрюлгенлерин ангыламагъанын жазгъан эди. Ол уллу адам эди: Азербайджанны ЦИК-ини члени, Халкъ мюлкню бийик советини таматаларындан бири. Алай письмоларындан сора Магометни Къазахстаннга кёчюрген эдиле, ол жыл окъуна ол  анда ёлгенди.

Жууукъ, сюйген адамларым кеслери ючюн жашай билмегендиле. Къырал адамла болгъандыла, халкъларына жараргъа итиннгендиле. Билеме, адам игилик этсе, артда анга чогъож болмайды. Жаланда гюнях  ачыу болуп кюйдюреди жюрекни. 

Адамларым ол дунияда тынчайгъанларына ишексизме. Ол бираз жапсарады. Ала барысы да къыйынлыкъларын кётюралгъандыла, адамлыкъларын тас этмегендиле.