Шайырны поэзиясы бла огъурлулугъу – жюреклерибизни жарытханлай тургъан жарыкълыкъ

Ахыры. Аллы 20 декабрьде басмаланнгады.

Андан сора Кязим, салып, ол жашны юйюне барады. Не айтырса, была хант къанга жарашдырадыла къонакъны намысына. Сакинат Кязим болгъан отоугъа кирип, адамларындан тарыгъыргъа хазырлайды кесин.

•  Къалайса, Сакинат, ауругъанмы этесе? - деп сорады Кязим.
•  Аллах бирди, Хажи, бек къарыусузгъа кетгенме. Солуууму, къыйналып, кючден алама, - дейди Сакинат.

Кязим тиширыуну къулакъларына, кёзлерине кёл салып къарайды, къол бармакъларын кезиу-кезиу ууады, кёз башларын, мангылайын, къулакъ артларын да ол халда этеди. Андан сора иги кесек заманны тынгылайды.

•  Жан къоркъууунг жокъду,- дейди Кязим ахырында. Намаз эт, уллу Аллахдан кесинге, юйюрюнге игиликле тиле, кёп жюрю, аз сёлеш, тырманчы болма, ол тюрлю затла сёлешгенни, анга тынгылагъанны да жашаусуз этедиле.

Иги кесек заман озгъандан сора,  Сакинат Кязимлагъа барып, кёп ушакъ этеди, жюрюшю женгил, солууу тауушлукъ болгъанын, аз ашагъанын, къутулгъанын айтып къууана эди.

* * *

Шыкъычы жашла кийимлери, тойлада, оюнлада кеслерин жю- рютюулери, башха ахшы адетлеге кертичиликлери бла къоншу элде жашагъанладан энчирек кёрюнюрге кюрешгендиле эртте заманлада. Анса уа ариу къыны бла жарагъан бичагъы болгъан жаш а аз сюйгенди да жууукъ-тенг къатында кесин кёргюзтюрге. Бир бирлени бичакъларын а эллиле тюз кёргенлей таныгъандыла кимники болгъанын. Кязим ишлеген бичакъла да тёлюден тёлюге ёте келгенлери бюгюн да кёплени эслериндеди.

Кязим бир жол Кючменланы Ачанны – къаршы ахлусуну жашын, кесине чакъыртады.

•  Ачан, - дейди ол,- тамата адамгъа деп ишленнген бичагъым барды да, аны юйге элт, санга уа  жаш адам жюрютюрча жарагъан бичакъ ишлерге сёз береме. Алай темир табаргъа керексе.

Ол заманда Шыкъыда темир тапхан тынч тюйюл эди. Ол себепден Ачан бичакъ къоллу боллугъуна хазна ийнанмады.

Кёп заман озады. Ачанланы арбалары болгъанды. Алай ол жаланда агъачдан ишленип эди, чархлары окъуна. Аны жылдан бир-эки кере болмаса, хайырланнган да этмегендиле. Ачан анга къарай келип, кёчер агъачы темирден ишленнгенин кёрюп къууанады. Андан а жарагъан бичакъла ишлерге боллукъду.

Ол кёчер агъачны алып барады Кязимге.

•  Да, Ачан, атангдан эркинлик алгъанмыса арбаны бузаргъа? - дейди Кязим.
•  Угъай...
•  Сора элт да муну жерине сал, атанг билмесин бу ишинги. Мен санга бичакъ ишлерге темир тапханма, - дейди Кязим.

Ол бичакъ бюгюн да сакъланады Ачанда.

* * *

Кязим къурманнга тууар алып, аны сойдуруп, адетге кёре жети юлюш этдиреди. Аланы жарлылагъа - къурманнга мал сояргъа онглары болмагъанлагъа юлешдиреди.

Ингир алада баш иеси болмагъан бир тиширыу келеди Кязимлагъа. Сора айтады:

•  Мени сегиз сабийим барды, къыйналып жашайма. Манга да, са- бийлери болмагъанлагьа да бир кибик юлюшле жетгендиле. Ол тюз тюйюлдю.
•  Тейри, эгечим, былайда жангылыч иш болгъанды, - дейди Кязим. - Жашла, бу адамгъа энтта да бир юлюш беригиз, - дейди.
•  Да, Хажи, къалмагъанды юлюш, - дейдиле жашла.
•  Манга жетген юлюшню беригиз.

* * *

Мен эшитгеннге кёре, эртте, Кязимни заманында, Бызынгыда жангы юйюр къуралгъанын эшитип, анга шыкъычыла да бек къууанадыла. Ары барып, тойну кьыздырып къайтханла  тенгнге-жууукъгъа хапар айтадыла.

Да жангы юйюрню къуралыуу элде биринчи кере болгъан иш тюйюл ушай эди да, мынга быллай бир эс нек бурулду, деген соруу тууады хапаргъа  тынгылай келсенг. Тау эллени къайсы биринде да къатын алгъан, эрге баргъан, сабий туугъан бек уллу къууанчха саналганды не заманда да. Алай жангы юйюрге жашау журт ишлерге жер сайларгъа уа тюшмегенди – такъыр эди ол зат. Болсада жууукъ-тенг жыйылып, бу юйюрге юй ишлерге деп, бир ёзенчикге тохташадыла. Алай, не медет, ала ёзенчикни тюз ортасында, ёгюз, не ат бла жеринден чыртда тепдиралмазча деменгили ташны къатында сагъышлы сюеледиле.

•  Кязим бла да бир кенгеширмек, - дейди жашладан къайсы эсе да.
•  Да, Кязим не этерикди мынга, - дейди экинчиси.
•  Тейри, аны оноууна да бир тынгылайыкъ, - дейди ючюнчюсю. - Кесигиз сагъыш этигиз, юй ишлерге уа былайдан тап жер жокъду бу тийреде...

Ахырында атха миндирип, алып келедиле Кязимни.

•  Барыбыз бирден сюелсек, ташны жеринден тепдираллыкъбыз, - деди Кязим жашланы айтханларына тынгылай кетип. - Адам улуну кючю тауланы да тепдираллыкъды.

Элден дагъыда келедиле алайгъа иги кесек адам - бу ауур ишге базыныулу сюелаллыкъла. Къолгъа кими ылытхын, кими ауур жюкню кётюраллыкъ къазыкъ, дагъыда башха затла алып, кёп кюрешдиле. Ташха къарыулу чындыла байлап, къыйырларын ёгюзлени боюнсаларына къысып, аланы болушлукъларын да сансыз этмедиле. Ахырында ташны жеринден тепдиредиле. Андан арысында уа таш ауарыкъ жерге базыкъ, тёгерек къурукъла салып, ташны аланы юслерине аудуруп, аны акъырын, акъырын къол ичине тёнгеретдиле.

•  Бу жерни Кязим бизге саугъагъа бергенди, - деп тургъандыла жаш юйюрню адамлары кёп заманнга дери.

* * *

Жаз башы кюнлени биринде, бир шыкъычы киши, Кязимни гюрбежисине бек ашыгъышлы барады.

•  Эй маржа, Кязим, бир мадар эт, жер сюре тургъанымлай сабан агъачым сынып къалгъанды, - дейди ол.
•  Тейри, быллай кюнюнгде болушмай мадар жокъду, - дейди Кязим, сабан агъачны сыннган темирин къолуна алып, ары да, бери да айландырып къарай.

Кязим сабан агъачны сыннган жерин алай ариу жалгъайды, хапаргъа кёре, Хажини ол ишин кёрмеген адам, аны жаппа-жангы сунуп къоярыкъ эди.

•  Ма,- деди Кязим, темирни иесине узата, — бу санга алыкъа кёп сабан сюрдюрюр, Аллах айтса.

* * *

XIX ёмюрде Шыкъыда школ угъай, жаза, окъуй билген окъуна хазна адам болмагъанды. Арап тилде Къуранны окъуй билгенле уа бар эдиле, дейдиле. Бу ишни юсюнде Кязимни акъылына бир иги оюм келеди - жашчыкъланы жыйып, аланы арап харфла бла жазаргъа, окъургъа юйретирге. Кертиди, дерс бардырыр жер а жокъ. Элни къыйырында бир ариу талачыкъ бар эди да, жай айлада алайда ишлерге боллукъду, къышхыда уа не амал? - деп сагъышланды Кязим.

Ал кезиуде Кязим сабийлени Къуранны сураларын кёлден айтыргъа юйретеди - кеси жырлап, жашчыкъла да ол айтханны къайтарып. Артда, ол иш къыйын болса да, жазыу этерге да юйретирге да кюрешеди.

Мен эшитгеннге кёре, Кязимни ол замандагъы сохталары артда окъуугъа кёл салып, билимли болургъа кюрешгендиле, эллилерини жумушларына жарагъандыла.