Озгъан заманны шартлары

Ма бу сиз суратда кёрген жаш Сюйюнчланы Маштайды. Сурат Биринчи дуния уруш башланнгынчы алыннганды.  Башхача айтханда, анга жюз жылдан атлагъанды.  Бу адамны санына, сыфатына къарачыгъыз. Анда чынтты малкъарлы эр кишини шартларын кёрюрге  боллукъду.   Алайды да, бу адамны юсюнден билген хапарыбызгъа тынгылагъыз.

Биринчи дуния уруш башланнган кезиуде,  тау элледе да орус патчахха аскер жыйып айланнган заманда,  Сюйюнч улу кеси ыразылыгъы бла,  миллетни атындан деп,  аскерге  къошулгъан эди.

1914 жылда 1 августда Германия Россейге уруш  ачханыны юсюнден билдиреди. Ол заманда Нальчик округну начальниги Солтанбек  Кълычбиев болады. Урушну юсюнден билдириу алгъанлай окъуна ол Уллу, Гитче Къабартыгъа, Беш да Тау элге адамла жиберип, эллени  старшиналарын чакъырып, жыйылыу этеди. Анда Терк областьны начальнигине Россейни императорундан, Къабартыдан бла  Беш да Тау элни адамларындан тёрт жюз адамдан аскер бёлюм къурап, къазауатха жиберирге эркин этеригин тилегендиле.

Эки кюнден  эркинлик телеграмма келеди. Алай бла  Шимал  Кавказда биринчи болуп,   къабартылыладан  бла  малкъарлыладан миллет аскер бёлюм къуралады. Ол аскер бёлюмде 75 таулу болгъанды. Артда уруш баргъан кезиуде алагъа дагъыда къошулгъандыла. Биринчи дуния урушну жолларында ала кеслерин чынтты жигитлеча кёргюзтгендиле. Ол санда Асанланы Хажимурат, Абайланы Магомет бла Келлет, Атабийланы Къаракиши, Байсолтанланы Аубекир, Ботталаны Шохай, Гемуланы Исмайыл, Созайланы Аубекир, Сотталаны Хажимуса, Эфендиланы Аслан-Алий, Шакъманланы Амуш бла Али-Солтан эм кёп башхала. Сюйюнчланы  Маштай да аладан бири эди. Урушну жолларында энчи жигитлиги ючюн кёп кере бийик даражалы саугъалагъа тийишли болгъанды.

Маштай Сюйюнчланы Тенгизни жашы эди. Аны эки тамата къарындашы да болгъанды. Бек таматалары Къумукъ эди. Ол да Биринчи дуния  урушха къатышханды. Анда этген жигитликлери ючюн сыйлы саугъалагъа тийишли болуп, алай къайтханды. Отузунчу жыллада репрессиягъа тюшгенди. Андан къайтмагъанды. Юйдегиси жокъ эди.

Тенгизни экинчи жашы Далхат да репрессиядан  къутулмады. 1928 жылда аны да Келеметланы Акъбаш бла бирге  ёлтюрген эдиле.  Келеметлары  Чегем жанында бийле эдиле. Акъбашны бир  этген ишини юсюнден айтайыкъ. 1916 жылда Тау  Артындан бир къауум адам  Бахсан аузуна ётюп, къошладан бирине чабыууллукъ этедиле, адамларын ёлтюредиле, малларын сюрюп тебирейдиле. Тау эллеге къуугъун келеди. Ол заманда Акъбаш Быллымда  Малкъарукъланы Исламны (Дадашны) юйюнде жашап болгъанды. Хапарда айтылгъаннга кёре, Байчеккуланы Алийни да нёгер этип, аланы ызларындан жетеди.  Эки жанындан да атыш башланады. Акъбаш алайда ючеуленни ёлтюреди. Жаралы нёгерин сыртына кётюрюп,  малланы да сюрюп, элге келеди. Ол замандан сора Тау  Артындан бу жанына мал урларгъа адам келмегенди. 

Энди уа хапарыбызны жангыдан  суратха бурайыкъ. Башында айтылгъаныча, ол Сюйюнчланы Тенгизни гитче жашы Маштайды. Аны биргесине уруш этип айланнган Константин Чхеидзе 1932 жылда чыкъгъан «Страна Прометея» деген эсгериуле китабында аны юсюнден былай айтады: «Деменгили Маштай. Ол бийик ёсюмлю, къарыулу адамды. Баям, тау элледе андан къарыулу болгъан болмаз. Ол уллу киши,  атны къойну кётюргенлей, сыртына алгъанды».

Сюйюнчланы Тенгизни жашларыны юслеринден билген хапарыбызны таууса, аны кесини юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа тийишли эди. Къартла айтханнга кёре, ол бек уста жырчы болгъанды. Эрттегили таурухланы уста билгенди. Жыр айтылгъан жерде хазна аллына адам ётдюрмегенди, дейдиле.

Сюйюнчлары эрттегили тукъумдандыла. Глым-хандан бери айтылып келген . Башхача айтханда, онбеш-оналты атадан бери. Хар тукъумну бир шарты барды, дейдиле. Сюйюнчлары бийик ёсюмлю адамла болгъандыла. Ала Бызынгыда бийле эдиле.

Османланы Хыйса.
Поделиться: