Сууланы тазалау болжалгъа салынмазлыкъ жумушду

Къайсы жердеча, Къабарты-Малкъарда да табийгъатны тап халда тутууда кир сууланы тазалагъан системаны магъанасы бек уллуду. Ол шахарлада инфраструктураны ишине себеплик этеди, череклени бла кёллени сакълайды. Алай, айтылгъаныча, болгъаны да алаймы болур? Бу системада хар не да тапмыды огъесе бармыдыла кемчиликле? Аны юсюнден КъМР-ни Жамауат палатасында бу кюнледе ётген жыйылыуда сёлешгендиле.

Палатаны башчысы Хазратали Бердов бу темагъа энчи магъана бергенин чертгенди. Айтханына кёре, бюгюнлюкде республикада кир сууланы тазалагъан объектле бек осал халдадыла, череклеге, аланы жагъаларына кир-кипчик тёкген тёре да къурумайды. «Муниципал властьла болумну тюзетиу бла иги кюрешмейдиле, табийгъатны сакълагъан органланы жанындан надзор да артыкъ кючлю тюйюлдю. Ол себепден, этиллик мадарланы болжалына салыргъа жарамайды», - дегенди ол.

Бу сферада болум эмда аны игилендириу жаны бла этилген мадарла бла Къурулуш эмда ЖКХ министерствону келечиси Анжела Арутюнян шагъырейлендиргенди. Ол билдиргенича, быллай сууланы кетерген системаны жангыртыргъа кереклиси бек сезиледи. Республикада шёндю аланы тазалагъан тогъуз объект эмда сюзген тёрт тийре бардыла. Ала бары да бир суткагъа 240 минг кубометр сууну мардасына келтирирге боллукъдула. Системагъа дагъыда 760 километрден аз кёбюрек канализация быргъыла эмда 22 насос станция киредиле. Бу мюлкню 79 проценти тозурапды. Канализациялары 322 минг адамда барды, къалгъан 580 мингде уа анга къошулур амаллары жокъду.

Министерствону келечиси эм уллу кемчиликге быргъыла эски болгъанларын санагъанды. Аны юсюне тазалаучу объектле азлыкъ этгенлерин, ол бегирекда элледе сезилгенин чертгенди. Сетьле тозурагъанлары ючюн, тазалаучу объектлени кёбюсю толусунлай хайырланылмайдыла, аны хатасы уа экологиягъа да жетеди.

Болумну тюзетир ючюн, эски ызланы бла тазалаучу объектлени жангыртмай, тозурагъан оборудованияны да алышмай боллукъ тюйюлдю. Министерство бу жаны бла мадар этеди: 2019-2023 жыллада битеу да 564 миллион сом багъасына ишле тындыргъанды, ол санда 42 километр быргъыла орнатылгъандыла эмда бир тазалаучу объект хайырланыугъа берилгенди. Энтта да эки объектни къурулушлары барады, алагъа 3,5 миллиард сом къоратыллыкъды.

Анжела Рубеновна айтханнга кёре, болумну игилендирирге «Жашау журтла» эмда «Эл тийрелени тынгылы айнытыу» проектлеге къатышыу себеплик этерикди. Аланы хайырындан, сёз ючюн, талай жыл мындан алгъа Майскийде кир сууланы тазалагъан объект ишленнгенди. Элбрус районда да бек тынгылы проект тамамлана турады, анда эски объектле тап этилликдиле, жангылары да ишленирикдиле. Прохладныйде бла Залукокоаже элде реконструкция ишлени къагъытлары хазырдыла, Нальчикде проектни документациясын жарашдырыргъа да ахча берилгенди. Саулай айтханда, Къабарты-Малкъарда кир сууланы кетериу эмда тазалау жаны бла кемчиликлени барындан да къутулурча, бюгюнлюкде 18,2 миллиард сом къоратыргъа керекди.

Запад-Каспий бассейн суу управленияны КъМР-де бёлюмюню башчысыны къуллугъун толтургъан Тимур Хакунов республикада тазалаучу объектле не халда болгъанларыны юсюнден оюмун билдиргенди. Бу ведомствону тергеулерине кёре, былтыр регионда тёгерекдеги къудуретге 27,3 миллион кубометр аллай суула тёгюлгендиле, аладан кёп къалмай барын да тазаларгъа керек эди. Ол жумушну 22 объектде тындырадыла. Алай аланы ичинден чыкъгъан суу а толусунлай таза болгъаннга саналмайды. Нек дегенде кёплери осал халдадыла, барында да хайырланылгъан амалла шёндюгю излемлеге чыртда келишмейдиле. Сууну ахырына дери тазалагъан эмда къоркъуусуз этген аберилери биринде да жокъдула.

Объектлени асламысы кёп жылланы ичинде тохтаусуз хайырланылып тургъандыла, алада кезиулю ремонт окъуна этилмегенди. Кир сууланы тазалагъандан сора контроль этген лабораторияланы кёбюсю жабылыпдыла, техника службаны онглары да азайтылгъандыла. Ол бары да сагъынылгъан объектлени ишине хата салгъанды.

Бу теманы юсюнден республиканы табийгъат байлыкъла эмда экология министрини орунбасары Валерий Гриневич да айтханды. «Министерство регионда черекледе сууну тазалыгъына кёз-къулакъ болады. Аны кирлендиргенле асламысында жашау журт-коммунал мюлк предприятияладыла эмда малчылыкъ мюлкледиле. Алай кёллени эмда череклени къатларында элледен да тюшеди алагъа хата», - дегенди ол.

Сууланы тазалыгъыны юсюнден айтханда, Теркде, сёз ючюн, ол андан иги да узакъды, ауур темирле эмда органика затла анда мардасындан кёп табыладыла. Ол а, бир жаны бла алып къарагъанда, адамладан келеди, алай табийгъатны къошумчулугъу да барды: таулада аллай темирле кёп болгъанлары ючюн, аладан чыкъгъан суулада да ол затла иги кесек табыладыла.Болумну тюзетир хыйсап бла кеси жанындан министерство да мадар этеди: сууланы къорууланнган тийрелерин чеклейди, алагъа кёз-къулакъ болады, череклени тазалайды. Сёз ючюн, «Экология» миллет проектни хайырындан Басхан черекден 3,7 минг тонна агъач къалгъан-къулгъанла эмда 1,1 миллион кубометр таш-юзмез чыгъаргъандыла. Ахырында Валерий Гриневич республикада кир сууланы тазалагъан объектле эски болгъанларын, ала шёндюгю излемлеге келишмегенлерин, аны ючюн а череклеге хата салып тургъанларын белгилегенди.

Республиканы ара шахарыны тазалаучу объектлери 1965 жылда ишлеп башлагъандыла. Аны биринчи кесеги суткагъа 50 минг кубометр кир сууланы тазалай эди. Экинчиси уа андан къайда кючлюдю, бюгюнлюкде да ишлейди, ол 1975 жылда берилгенди хайырланыугъа. Бу шартладан башлагъанды кенгешде докладын Нальчик шахар округну жер-жерли администрациясыны башчысыны биринчи орунбасары Анатолий Тонконог.

Шахарда кир сууланы тазалагъан мюлкню болуму доюн тюйюлдю: оборудованиясы эскиди, тозурагъаны 80 процентге жетгенди. Кюннге ол 100 минг кубометр чакълы сууну тазаларгъа боллукъду, ол а азды. Аны ючюн келир жыллада бу инфраструктураны кючюн 250 минг кубометрге жетдирирге умут барды. Аны этмей боллукъ тюйюлдю, нек дегенде шахарда жашагъанланы саны ёсе барады, излемле да тюрленедиле.

Бу проект учуз боллукъ тюйюлдю, аны багъасы 8,9 миллиард сомду. Ол эки кесекден (ыздан) къураллыкъды, хар бирини да кючю 125 минг кубометрге жетерикди. Биринчиси тамам этилгенден сора, эски тазалаучу объектлени жабарыкъдыла. Проектни къагъытларын жарашдырып былтыр окъуна башлагъандыла.

Табийгъатны хайырланыу сферада надзор этген къырал службаны Шимал Кавказда регионла аралы бёлюмюню башчысыны орунбасары Хаджиланы Фатима кир сууланы кетериу эмда тазалау бла кюрешген организацияланы ишлерине бу ведомство къалай контроль этгени бла къысха шагъырейлендиргенди. Ол билдиргеннге кёре, ала, инсанла айтып, былтыр талай жерде тинтиуле бардыргъандыла. Бузукълукъ этген организациялагъа эсгертиуле жибергендиле, салгъан хаталарын жабаргъа чакъыргъандыла. Ала уа, бирлери – сууланы, башхалары уа жерлени кирлендириу бла байламлыдыла. Къара чёпге тюшгенлени санында «Нальчикни водоканалы», сора талай районда организацияла да бардыла.

Битеу айтылгъанны эсге алып белгилесе, бизни республикада кир сууланы кетерген система иги да тозурагъаны, аланы тазалагъан инфраструктура да азлыкъ этгени кёрюнеди. Болумну игиге тюрлендирирге амал барды, анга уа къадар ахча керекди эмда сетьлеге тынгылы къарап турургъа. Жыйылыуда сёлешгенле айтханларына кёре, властьла аны барын да ангылайдыла эмда бюгюннгю онгларына кёре мадар этерге кюрешедиле. Алай ишни энди аз-аз угъай, таукел, кенг атламла бла бардырыргъа кереклиси уа баямды.