Къылкъыланы жырларына тынгылай

Бу кюнледе Россей илму академияны Къабарты-Малкъардагъы илму арасына бир иги хапар келгенди. Селекция жетишимлени юслери бла этилген сынауланы бардырыу эмда аланы къоруулау жаны бла къуралгъан къырал комиссия къышлыкъ будайны  «Аламат» эмда «Басият» тюрлюлерин Къырал Реестрге кийирирге эм Шимал Кавказда бла Ара къара топуракълы зонада хайырланыргъа оноу этгенди.

Ол жетишимлеге жетерге Селекция эмда къылкъылы культураланы урлукъларын тинтген лабораторияны баш илму къуллукъчусу, эл мюлк илмуланы доктору Малкъондуланы Хамитни къызы Аминат да себеплик этгенди. Бу ишни ол Мирзеуню П.П.Лукьяненко атлы миллет арасы бла бирге бардыргъанды. «Къырал комиссияны ол оноууна барыбыз да къууаннганбыз, – дейди таулу къыз. – Къылкъылы культураланы хар бир жангы тюрлюсю, уллу къыйын салынып, кёп сынамдан сора чыгъады».

Башында айтылгъан комиссия белгилегеннге кёре, сагъынылгъан регионлада «Аламат» сортну тирлиги бир гектардан 67-95 центнер, «Басиятны» тирлиги уа 73,6 – 117,4 болгъанды. Ол бийик кёрюмдюдю. Аны бла бирге ол мирзеуледен тартылгъан ун да технология жаны бла игиге саналгъанды.

Аминат быллай илму-излем иш бла кюрешгенли жыйырма беш жыл болады. Селекция жаны бла ишлеген тынч тюйюлдю, жетишимле да алай бош келип къалмайдыла. Илмуну ол тюрлюсю бла ол гитчеликден шагъырей болгъанды – аны атасы эл мюлк илмуланы доктору Малкъондуланы Хамит аллай ишле бла къалай кюрешгенин Аминат сабийлей кёрюп тургъанды. Тюз да аллай онг чыкъгъанлай, атасы бла бирге Къабарты-Малкъар къырал эл мюлк сынау станцияны мирзеу сабанларына жюрюп, анда ол этген ишлеге къатышханды. Неден да бек аны жюрегине мирзеу ёсген сабанла, алада сютден толу будай башланы шыбырдаулары жууукъ болгъанларын да Аминат ол кезиуледе ангылагъанды. Атасыны селекция жаны бла этген иши, жетишимлери кёллендиргендиле аны бу усталыкъны сайларгъа.

Малкъондуланы Алийни жашы Хамит кеси заманында Москвада К.А. Тимирязев атлы эл мюлк академияны «Селекция эмда семеноводство» бёлюмюнде окъугъанды. Билимин иш юсюнде да ёсдюрюр ючюн, кёнделенчи жаш, туугъан элинден кёчюп, Терк районда жашагъанды. Бюгюн ол, КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, Илмуланы Россей академиясыны Къабарты-Малкъарда илму арасында Эл мюлк институтда селекция жаны бла ишлеген, къылкъылы культураланы урлукъларын тинтген лабораторияны таматасыды.

Аны башчылыгъында къылкъылы битимлени жыйырма тёрт жангы тюрлюсю чыкъгъанды. Ма алай бла, къызы да атасыны ызы бла баргъанды. Жаланда бир башхалыкъ – атасы къылкъылы битимлени иги тирлигин тюзледе алыргъа итиннген эсе, къызы уа ары тау жерлени да къошханды. Къылкъылыланы аллай жерледе ёсерча, иги тирлик берлик тюрлюлерин чыгъарыуду аны иши.

Аминат Кёнделенде туугъанды. Школну уа Красноармейское элде бошагъанды. Сабийлигинде окъуна кёп жетишимле этгенди – иги окъугъаны ючюн ВЛКСМ-ни Ара комитетини, Менделеев атлы битеусоюз химия биригиуню да сыйлы белгилерине, район, республика махтаулагъа да тийишли болгъанды. Аминат бюгюн да аны окъутхан устазлагъа ыразылыгъын айтханлай турады. «Ала бизни жаланда окъутхан затларын билирге угъай, жашауну саулай билирге юйретгендиле», – дейди ол.

1989 жылда Аминат КъМКъУ-ни химия-биология факультетине киргенди. Анда «Микробиология» усталыкъны алгъанды. Аны бошагъанлы, бюгюннге дери да ол селекция эмда къылкъылы культураланы урлукъларын тинтген жаны бла ишлейди. Ол лабораторияда Аминат илму къуллукъчудан башлап институтну директоруну илму-методика жаны бла орунбасарына дери ёсгенди.

Билимин Нальчикни Санэпидемстанциясында, Санкт-Петербургда Н.И.Вавилов атлы битеуроссей илму-излем институтда, Москвада Менеджментни бла агробизнесни Россей инженер академиясында, Краснодарда Селекционерлени П.П.Лукьяненко атлы халкъла аралы школунда да ёсдюргенди. Белгили селекционер, академик П.П.Лукьяненко алай айтханды бу усталыкъны юсюнден: «Селекция – ол жаланда илму тюйюлдю, ол андан да бек искусстводу. Илхам, чыгъармачылыкъ хунер, ол ишге сюймеклик болмасала, жетишимли болургъа онг жокъду».

Не десенг да, будай битеу дунияда да аш культураланы бек башыды – андан гыржын этиледи. Аны юсюнден белгили алим К.А. Тимирязевни айтханы да керти шартды. «Адам улуну акъылы этген бек уллу жетишим – ол иги бишген гыржынды», – дегенди ол.   

Ол затланы Аминат иги ангылайды. Адам улуна бек алгъа гыржын керекди. Аминат ишине уллу кёллю болмагъанын ол ачаргъа себеплик этген сортла айтадыла. Мирзеуню П.П.Лукьяненко атлы миллет арасы бла бирге,  Къобанны Урунуу Жигити, РАН-ны академиги Людмила Андреевна Беспалованы башчылыгъында Аминат, башында айтылгъан экисинден сора да, къышлыкъ будайны кёп тюрлюсюн чыгъарыргъа жол ачханды, сёз ючюн «Чегет», «Алиевич», «Памяти Шатилова», «Таулан», «Балкария». Дагъыда ючюсю къара будай бла башха будай къошулгъан сортладыла: «Берекет», «Инал», «Югория», экиси уа къышлыкъ арпадыла: «Инсар» бла «Мадар». Жетишимлени араларында жаз башында себилген арпаны «Балкарский 61» атлы тюрлюсю да барды. Дагъыда ол къышлыкъ будайны «Южанка» тюрлюсюн тинтип, бизде мюлклеге аны ёсдюрюп, иги тирлик алыргъа боллугъун кёргюзтгенди.

Аминат бюгюн башында айтылгъан лабораторияны директоруну орунбасарыды. Ол жетишимлеге жетерча, аны кёллендирген кёп ахшы хорламла болгъандыла. Ол 2010 жылда КъМКъУ-да баргъан «Жаш алимлени инновация проектлери» деген эришиу кёрмючде хорлап, сыйлы сертификатха тийишли болгъанды. Аны башында айтылгъан университетде Къырал аттестация комиссияны келечисине, кеси ишлеген жерде да, Аграр университетде, илму советни келечисине айыргъандыла. Аны бла бирге ол анда методика советни комиссиясыны председателиди. Аминат къурап, анда дайым «тёгерек столла», семинарла, башха жыйылыула, кёрмючле да барадыла. Ала агропромышленный комплекслени район управленияларында да тёрелидиле. Аминат аллай жыйылыуланы къайсында да, ала халкъла аралы, россей, регион илму-практика конференцияла болсала да, тынгылы докладла этип, алим коллегаларын сёзюне тынгылатады.

Ол 2004 жылда кандидат диссертациясын, 2022 жылда уа «Къабарты-Малкъарда агроэкология зонада къышлыкъ мирзеуден бай эм иги сортлу тирлик алыуну илму мурдорларын къурау» деген аты бла Владикавказда Тау къырал аграр университетде доктор диссертациясын къоруулагъанды.

Алим къызны ол ишлери Россей Федерацияны селекция жетишимлерини къырал реестрине киргендиле. Анга патентле, автор шагъатлыкъ къагъытла да берилгендиле. Алай бла, ол илму ишлеринде этген тинтиуле Къабарты-Малкъарны тау, тёш болумунда къышлыкъ мирзеуню  иги тирлик берирча тюрлюлерин къалай ёсдюрюрге боллугъун кёргюзтгендиле.

Аминат билимине къошханын бир заманда да къоймагъанды. Къылкъылы культураланы ёсдюрюуде селекцияны, урлукъ сайлауну, аны хазырлауну тасхаларын, ол затланы бусагъатдагъы кюн излеген технологияларын да толу биледи. Ол затха аграр университетде студентлени да юйретеди.

Ол  иги кесек монографияны, жыйырмагъа жууукъ брошюраны, жюзден артыкъ илму статьяланы авторуду. Ол жазгъан илму ишлени эллиге жууугъу, Россейни Билим бериу эм илму министерствосу къабыл этип, ара журналлада басмаланнгандыла. Алай бла аланы кенг хайырланыргъа онг ачылгъанды.  Агропромышлейнный комплексде ишлегенлеге деп, ондан артыкъ семинар къурагъанды. Андан-мындан келген алимле бла республиканы мюлклерине эллиден артыкъ кере баргъанды. 

Теория, практика жаны бла да иги билим алгъан Аминат аспирантланы, жаш алимлени  да сорууларына жууап табып, ала бла ишлейди, къайсына да болушады. Таулу къызны этген жетишимлери, башха адамлыкъ ышанлары ючюн да сюедиле, багъалайдыла таныгъанла, иш юсюнде таматала да.