Къадарны сынау жолларында

Болгъан иш

Тойдан къайтханма ингирли. Къарындашымдан туугъан Солтанны бирде къууанчлы, бирде мудах бетине къарап, кёп сагъыш этгенме бюгюн. Энди ол юйден айырылып кетерикди деп къоркъама. Алай болурун сюймейме. Къайда эсе да жюрегими теренинде бир зат тынчлыкъ бермейди, мен анга ата эгеч борчуму толтуралгъанмамы, ол менден ёнгелемезча деп. Сакълайма. Жаш адамла алыкъа къууанч этедиле.

Насыплы ата-ананы къолларында ёсе эдик биз – мен да, эки къарындашым да. Ол заман эртте кетгенлери ючюн болур, бюгюн ол кюнле кертиге ушамайдыла. Артда уа къурулушда ажымлы ёлген атамы арбазгъа кийиргенлери, анамы къычырыкъ этип жилягъаны эсимдеди. Аны эгечи Мариямны:

– Къой, Зухура, бетинги атма адамла арасында. Жамауат не айтыр? Аллынгда сабийлеринги сагъышларын этсенг а, кёрмеймисе къалай мудах болуп турадыла?!

Биз а, анабызны жилягъанын кёрюп, мудах болсакъ да, эрке эдик ол кюн: хар ким башыбызны сылай, ариу айтханына, бизни арбазгъа ол къадар адам келгенлерине къууанып;

– Ма бу келе тургъанла да бизге къайтырыкъдыла, ёчешсенг да!, – дей эдим къарындашчыкъларыма.

Ала менден кичи эдиле да, хар айтханыма ийнаннгандыла.

Атам алай кетгенден сора, анабыз да, биз да къабырлагъа жюрюучюле болдукъ. Къууанып барыучу эдик атабызгъа, кёрген этерик кибик аны. Анам а, харип, кюреше эди аны бизни эсибизде къалдырыргъа, хапарын айта.

Бир кюн а атабызны эгечи келди да къоншу элден:

– Келин, бу сабийлени да элтип, къарындашыма жюрюуюнгю къой! – деп къаты айтды. – Къабырлагъа терк-терк жюрюген гюнях окъунады. Ол жазыкъны да бир тынчаймагъа къоюгъуз. Тюшюме келеди, жатхан жерим сууду деп, жарсып.

Сора бир кесек тынгылады да, жюрексинип жиляды:

– Ой, мен жерге кирлик, жангыз билегими ызындан къарап къалдым да!

Анам да жиляды, мен да тыкъсыдым, анга къысылып. Андан сора биз къабырлагъа, бар эллилерибизча, жаланда ораза башланнганда бла бошалгъанда, атамы туугъан, ёлген кюнлеринде барып турдукъ.

Атамы эгечи ёпкелери ауруп, анга къараргъа жюрюген, аны ёлюгюн да кеси жуугъан анам, тюз аныча, ауруулу болгъанын билмей турдукъ. Не аман зат эди ол а! Анам бизни кесине къысалмай эди. Аны къой, къатына къоймазгъа кюрешип турду. Жукъдурмайма дей болур эди, жарлы. Больницада жарым жылдан кёп турду. Орусбийчиканы излеп жиляса, биз да жиляй эдик. Ол заманны ичине ана эгечибиз Мариям ненча кере келгенин бир къолуму бармакъларында санарчады. Ол да къоркъа болур эди жукъгъан ауруудан. Жаланда къоншула эдиле бизни жокълагъан.

Анам дуниясын алышханына ийнаналмай эдим. Хар ингир сайын аллына къарап турдум. Къайтмазлыгъын билсем да.

– Атагъыз алды да кетди, – деп терслей эди атамы Мариям. – Жарлы ёксюзлерим!

Алай а, анамы дууасы бошалгъандан сора, бир кече да къалмагъан эди бизни бла ол, жашым шахар школда окъургъа, иги билим алыргъа керекди деп. Бизни сабий юйге уа бердирмегенди, мен къарарыкъма деп дейдиле.

Бюгюн мен аны анамдан башха кёрмейме, онеки жылымда, къоншум Асият тылы басаргъа да юйретди, аш этерге да къармашып башладым. Бирде Мариям келди да, къарындашчыгъым Мустафа, эки къоншу жашчыкъ, Орусбийчик да олтуруп, жаркой ашай тургъаныбызны кёрюп:

– Фаризат, сен къыз тиширыуса. Юйге жашланы къоя турма, – деди эшитдирип. – Атынгы аманнга чыгъарырса да къоярса.

Ол заманда мен аны ангылагъан да этмеген эдим. Мустафа уа:

– Была мени шуёхларымдыла, – деди.

– Юйлеринде турсунла шуёхларынг. Сен бара тур алагъа! Бери уа келтирме кишини!

Къайдан, кимде эшитгенин бюгюн да билмейме, Мустафа:

– Сен, бизге къарайма деп, ачха аласа. Билгенинг а – жаланда урушхан, – деди, ёпкелеп.

Жанып къалды алайлай Мариям:

– Да сора не эди да? Айтдырмай къоймай эсенг, анагъыз Зухураны да мен ёсдюргенме. Ёксюзлей къолумда къалып, жашаууму да тап андан къураялмагъанма, ол такъмакъ болгъанлай. Ахчаны уа сизге деп жыяма ансы… Ма бусагъат жетип келеди, эгечинг эрге барама десе, ким капек-шай чыгъарып берликди, менден сора?

– Сенден эсе Асият игиди.

– Бар сора, Асият бла тур!

Мустафа чыгъып кетди. Ызындан нёгерлери, Орусбий да. Баям, ол кюн башланнган эди оюлуу. Мени ауара болуп тургъанымы кёрюп:

– Кел, Фаризат, юсюнге-башынга къараргъа керекди деп келгенме, – деди.

Шахар узакъ тюйюлдю да, ары уа жарым сагъат да турмай жетген эдик. Мариям манга бир гитче гюлчюклери бла жыйрыкъ алгъаны эсимдеди. Базардан аны жангыз отоулу фатарына къайтдыкъ.

– Бу ыйыкъны школгъа барлыгъынг жокъ. Мында тур. Мариям, ахчаларын алып, ёксюзлерине къарамайды демесинле. Бир кёрейим, Мустафа къалай турлукъ эсе да бизсиз, – деди да, Мариям ол мен сакълагъан жол хакъны бермеди.

Жашы Рустам бла ол отоуда жатдыла, мен а аш юйде гитче диванчыкъда къалкъыдым. Къарындашларым не эте тура болурла деп, сагъыш эте келип, кёзлерим къалай эсе да къысылып къалдыла. Юч кюн тутду мени анда Мариям, къоншубуз Асият сёлешгинчи:

– Шахаргъа барама да, Фаризатны ала кетерикме, – деди ол Мариямгъа.

Бюсюремеди аны айтханына Мариям:

– Да, аны оноуу уа санга нек жетгенди? Мен ушайма да ана эгечи.

– Мариям, кёрюп турабыз сен къаллай ана эгеч болгъанынгы. Уялмаймыса эки сабийни былай атып кетерге? Сора жумушчу къыз керекди санга? Милициягъа билдирсекми сюесе? Жарым сагъатдан къызчыкъны уллу орамгъа чыгъар.

Мариям сюймей элтген эди мени ол Асият айтхан жерге. Сора, къоншуму маршруткадан чыкъгъанын кёрюп, бурулуп кетген эди.

Асият мени эшерге юйретип, алай бла къарындашчыкъларымы, мени да кийиндире эди. Аны кесини уллу юйюрю болса да, биз кесибизни анда артыкъ сунмайбыз бюгюн да. Ма алай ёсе, эсли бола баргъаныбызда, Мустафа тюшдю биринчи хатагъа.

Кесими бек уллу жангылычыма санайма ол ишни. Мариям юйретгенча, нёгерлеринги бизге келтире турма дедим да, Мустафа кеси тас болуучу болду ала бла. Кюнлени биринде уа милиция келип, чардагъыбызны къармады да, къурургъа жайылгъан эсиртиучю хансла тапханбыз деп, Мустафаны тутуп кетдиле. Онтёрт жыл бола эди анга. Жаланда онтёрт жыл! «Алай керек эди!» – деп къойду Мариям. сёлешгенимде.

Асият жюрюп турду тюрмеге, мени да биргесине алып.

– Биз сени жугъунг да болмайбыз, сора сен бизге былай иги нек боласа?,  – деп соргъан эдим бирде Асиятдан.

– Кесим да ёксюз ёсгенме. Тюз сенича болмасам да, анамдан а эртте айырылгъанма. Зухура да алай эди, харип, – деп, эсгерген эди ол анамы.

Мустафаны эки жылгъа сабийле тургъан тюрмеге атсала да, ол андан ауруулу болуп чыгъып, жарым жыл да жашамагъан эди. «Энди биз къабырлада кёпбюз, юйден эсе», – деп сагъыш этген эдим бирде, андан къайтып келе. Ала анда ючеулен, биз да юйде экеулен.

Асиятны къызы тигиу этген жерге сугъуп, ары жюрюп, уста болдум. Юйюр да къурадым, алай Орусбий кеси къалгъаны кёзюме кёрюнсе, тынчлыкъ тапмай эдим. Къайын анам а, жашы арбазындан чыкъса мени ючюн, къаргъышдан къырып тохтай эди. Къызчыкъ туугъанда, мени, адетдеча, юйге чыгъардыла. Къайынларымдан а соргъан болмады. Мен да бузмадым аланы тынчлыкъларын.

Орусбий токчу болуп, баш тутаргъа юйренди. Ол юйдегиленнгенде, бир кёрюнюп, сыйын алып кетген эди Мариям.

Орусбийге жаш туугъаны уллу къууанч болуп, сюйюмчю айтханымда уа, келалгъан болмаз эди. Сабийле ёсе, жангыдан жан кирген эди юйюбюзге. Алай а, жашауда къууанч, жарсыу да бири бирин алышындыра келедиле деген кертиди, Орусбийни юйдегиси бери солургъа келген къазахлы бла къачды да кетди, сабийин да алып. Мудах болгъан эди къарындашым.

Ол чыкъгъа тюшген ток жипни басып ауушханда, жашы жетген эди. Онекижыллыкъ ариу жашчыкъ. Атасыны отоуунда жатхан жерин хазырлагъанымда:

– Мен энди мында жашаргъа боллукъмамы?, – деп соргъан эди.

– Болмай а, жашы атасыны юйюнде жашаргъа керекди.

Ма алай бла къалып къалгъанды мында Солтан. Юйде эр киши болгъанына бек къууаннган эдим ол заманда. Жашчыкъ да тири сабий эди, неге да къолун жарашдыра билген. Бюгюн да алайды. Къурулушчуду. Аны тоюндан келип, олтурама сагъышда:

– Бары да кетдиле. Къызчыкъ да энчи жашайды, юйюр къурап. Энди Солтан да мени атыпмы кетерик болур?

– Угъай! – дейдиле бирден къабыргъада суратладан къарап тургъан ёлгенлерим.

Ала да жарыкъдыла бюгюн. Баям, тойдан, келинчикден да хапарлы болуп, сакълайдыла аланы юйге келирлерин.

Къырал ахча бериуюн тохтатхандан арысында Мариям бизни жокълап билмейме. Ол миллет къайгъылы тиширыулагъа къошулуп, жыйылыулада сёлеширге уста болуучу эди. «Аты – жууукъ, кеси – сууукъ», – дегенледенми эди ол? Миллет къайгъылы бола билген бизни къайгъыбызны уа нек кёрген болмаз эди?» – дейме да, сорууума жууап табалмайма. Гитчелигибизде ол бизге кёчюп, бизни бла турса, хар не да башха тюрлю боллукъ сунама.