Газетни 142-чи номеринде билдиргенибизча, КъМР-ни халкъ жазыучусу Тёппеланы Алим жыйгъан сейирлик затла бла шагъырей этебиз.
ТЮЙЮНМЕК
Чегиле тюйюле болурла да, тюйюнмек деп андан атагъандыла. Аны амалы – «тюйюнмек тешген». Мени ёсдюрген анам Отарланы Гобарны къызы Сафият (Сафа) тюйюнмекни бек уста тешиучю эди. Саусуз юйюбюзге кеси да келиучю эди, ауругъан къыйын болса уа, келип, Сафаны кесин элтиучю эдиле.
Сабийлигимде аны биргесине барып, тюйюнмек тешгенине кёп кере къарагъанма, сау болуп, жатхан жерлеринден туруп кетгенлени да кёргенме. Сафа, дайым габара ичинде жюрютюучю къара тартмасын алыучу эди да, ауругъанны аркъасындан жатдырып, къатына сау табакъ бла суучукъ да салдырып, гитче ариу къолчукъларын ол суугъа да сугъа, ауругъанны къарынын да сылай, тартмасын салып, аны «тюе эди, тохтамагъанлай шыбырдагъаны тартманы теше эди, дагъыда ауругъанны къарынына салып, жангыдан эше эди, дагъыда теше эди. шыбырдагъаны уа бир да тохтамай эди. Ол халында бети къызып, кёз жашлары келгинчи тюйюнмек бла кюреш бардыра эди, ауругъан эс табып, игиге айланнгынчы.
Бир-бирде Сафиятха ауругъанны тюйюнмегин эки-юч да айланып тешеpre тюше эди. Билмейме, кертиси да Сафаны уллу дохтурлугъуму бар эди, айтхан сёзлерими, тартмасымы жарай эди, алай а ауругъанны иги болуп, туруп кетгенин, айтханымча, кёп кёргенме.
– Сафа, Сафа, тохтамай шыбырдагъанлай тураса, ким бла сёлешесе аллай бир? – деп къыса эдим мен аны, кесибиз къалгъанда.
– Къой, бала, аны айтыргъа жарамайды.
Сафа, аны бла ауузуму тыяргъа умут этген болур эди, алай, тюйюнмек тейрини айтып, мени кесине бютюнда къадалтхан эди. Бир жол а менден экинчи сора турмазгъа сёз алып, бир дууасын айтды:
«Келсенг, келмесенг, уф, уф!
Тюйсенг, тюймесенг, уф, уф!
Бурунсанг, бурдурсанг, уф, уф!
Ай, тейрини сюйгени, тейрини сюйгени, – деп сылайса ауругъанны къарынын.
Тюйюлсенг, тюйюлмесенг,
тешил, тешил,
Кюйдюрсенг, кюйдюрмесенг,
тешил, тешил,
Сюйдюм да, тюйдюм, кёрдюм
да тешдим,
Бурунмасын, бурулмасын, улумасын, – деп, тюйген тюйюнмегинги тешесе, бала. Ала тюйюнмек тейрини жаз тил бла айтылгъан, ауругъаннга, анга бакъгъаннга да белги берген сёзлеридиле. Аланы тейри эшитеди, мен амал этеме, эл къадар этеди. Ауругъан а турады да кетеди...»
ТЕЛЧЕ
Адамны тамырларын къурушдуруп тийген ауруу. Ол асламысында сууукъдан, жыгъылып, заран тюшген сингирлеге, къан тамырлагъа жел кирип, андан чыкъгъан аурууду. Телче тийген адам жюрюялмайды, ахырында санлары тартылып, тёшек болуп къалады
Аллай ауруулагъа бакъгъан дарманланы арасында «телче балчыкъ» да болгъанды. Аны бек бийик жерледе, кёл жагъаларында дадий, гъойгъум ёсген жерледен алгъандыла. Аны борсукъ жау къошуп, жылытып, адамны къурушхан санларына салгъандыла.
Телчеге багъыуну дагъыда бир тюрлюсю отха къыздырыу болгъанды. Къайын агъачдан уллу от этип, адамны анга къыздырып, ызы бла къара жабагъыгъа чулгъап жатдыргъандыла.
ИЛИНМЕК АЖАЛ
Баям, тийгенлей кюйдюрюп къойгъан, бир тюрлю дары-дарман болушмагъан аурууну билдиреди. Лайпанланы Сеитни «Баталлары» деген романында былай жазылады: «Талай замандан илинмек ауруудан ёлюп, чубар алашагъа сал болуп келген тийреге тюшгенди мурдар киши…» (23-чю бет).
ЖЫГЪЫЛЫП,
ЖЕР КЁЗЮ ТИЙГЕНДЕ
Тейриге сёзюм бийик бармасын,
Ауузуму тешсин,
Айтханымы эшитсин;
Мен кёргенни кёрсюн,
Сёзюме кюч берсин!
Бизге бир къызыл киши келгенди,
Аны къызыл чарыкълары,
Къызыл ышымлары, къызыл
кёнчеги,
Къызыл кёлеги, къызыл бёркю,
Къызыл да шауешик таягъы...
Къызыл эмен терекни тюбюнде
Къызыл шекер эритирме,
Аны мен къызыл ийнекни
сютюнлей тёгерме,
Барысы ючюн да кесим тёлерме,
Тейри онгуна буюрса, аурууунгу чачарма...
Тьфу, чыкъ,кет!
Тьфу, чыкъ кет!
АДАМ КЁЗЮ ТИЙГЕНДЕ
Жел къамичиси, жел къамичиси,
Ур, къуу,ур, къуу!
Кимни кёзю эсе, аны бла тюкюреме,
Муну кёзю жокъду,
Ёнкюч бергенни кёзю чыкъсын,
Сокъур эсенг – сокъурма,
Акъсакъ эсенг – акъсакъма,
Мынга кёзю тийгенни кёзю чыкъсын,
Уф-туф,уф-туф...
Жел къамичиси! Жел къамичиси! •
Ур! Къуу!
Адам керти да кёз тийип ауруй эсе, тюкюрген эснеп, кёз жашлары келип, ауарыгъы, жукъларыгъы келип, амалсыз болады. Ол халында тюкюрюп, къысдырып жукълатады.
АУРУУЛАГЪА БАГЪЫУ
***
Сабий чечек болгъанда, къайнагъан сют бла жумуртханы сарысын ичиргендиле.
***
Кесекледен ауругъанда, хуппегиге бир кесек унчукъ да булгъап, къуйрукъ жауда, сары жаучукъ да салып, къайнатхандыла. Бир кесек табышхандан сора, эрттенликде ач къарангылай бир чёмюч ичиргендиле. Иги болгъунчу ичерге керекди.
***
Баш ауругъанда, бал бла къоз ашаса жарайды.
***
Ёпкеси ауругъанда, эчки жау ашатхандыла, эчки сют ичиргендиле чийлей. Чий жумуртха ичиргендиле.
***
Жел ауруу, бел ауруу (радикулит) – мурса бла кюйдюредиле, аны ахсытып, сууун да ичиргендиле. Бёреклеге эчги жауну ууакъ туурап, сют бла ичиргендиле.
***
Къызыула тийгенде, жангы союлгъан малны чий терисине чулгъагъандыла.
***
Жукъучу сабийни былай айтып тюзетирге кюрешгендиле:
Нарт, гурт,
Нарт, гурт,
Гурту тюбю гырттыучукъ,
Андагъы да бери чыкъ,
Мындагъы да кери чыкъ,
Чыкъмагъанны ур да жыкъ,
Чикай-чикай – чыкълама,
Чаллиу этип жыкълама,
Чурко тапса – тыкълама,
Кюн чыкъгъынчы жукълама!
Ур, къазыгъым, ур аны –
Тобугъуна кюн тийгинчи жатып жукълап тургъанны...
***
Чачны тюшгенин тыяр ючюн, ат тишлени тюйюп, ун этип, неда кюйдюрюп, аныча, къамиш башланы, жюзюм бутакъланы да кюйдюрюп, аланы кюллерин бирге къатышдырып, анга бал да къошуп, къайнатылгъан айыу жау бла басхандыла. Кийик жаныуарланы жети тюрлюсюню жиликлерин къошуп, хазырланнган сюленни тарбаш къошуннга къуюп, бир кесек турма къоядыла. Ол бир ыйыкъдан къайнагъан сары жау кибик уюйду. Андан сора адамны башында тюгю тюшген жерлеге тюк чыгъып башлагъынчы жагъып тургъандыла.
Эсгертиу: чач тюшюрмез дарманнга айыу жауну орунуна кийик жаныуарланы (борсукъну, бегирек да бёрюню, арсланны жиликлерин къошхандыла. Бир-бир багъыучула бу жаныуар, ол жаныуар демей, жети тюрлю кийик жаныуарны жилигин къатышдырып къошаргъа сюйгендиле.
***
Бетлери ариу болур ючюн, къызлагъа как ашатхандыла, сют худур ичиргендиле.
Эринлери кёгерликди деп, къызлагъа бюйрек ашатмагъандыла.
***
Эт ийис этсе, аны ийисин кетерир ючюн, къазаннга салып, ичине юч-тёрт кёмюр атып, бир къайнагъандан сора, кёмюрлени алып, дагъыда аллай бир кёмюр атып къайнатыргъа керекди. Кёмюрле этни ийисин кеслерине алып къоядыла.
ТАШ САЛЫУ БЛА ТИЛЕК ЭТИУ
Бек эрт-жорагъыч амалладан бириди.Таш салыу жаланда ташчыкъла, нартюх бюртюкле бла болуп къалмай, башха тюрлю амалла бла да алышына тургъанды. Таш салыучула асламысында тиширыула болгъандыла. Ай тоба, аллай билгичликни эр кишиле да этгендиле. Таумырзаланы Далхат Геляланы Къарахны жашы Кичи Къарачайда таш салып, ауурлугъу жетип тургъан келин къызмы, жашмы табарыгъын жангылмай айтханды, деп жазады.
Таш салыучуланы араларында билгичле, боллукъну кёре, айта билгенле, бош фитначыла, ташатдырмала да болгъандыла.
Ташда аман чыкъса: «Кет арбаздан кери, кет! Бир тиширыу сал да барды, Маший иш ауушурукъ болур. Ауругъанны тёшегинде сау ёлюр деп, андан алгъа кесим кетерик эсем да…» – деп, элде бир эрттеден ауругъан бек къарт адамгъа, асламысында къарт къатыннга буюрадыла.
Жолоучулукъда, къошда, аскерде къайтыр заманы жетип, къайтмай, тынгысыз этип тургъан адамгъа таш салсала, ташланы (нартюх бюртюклени) ууучунда тутуп:
– Аллах, Аллах, Аллах,
Бар батдырма,
Жокъ чыгъарма,
Батымма бийче,
Байрым гогуш, – деп тилек этедиле.
Ызы бла ташланы юч бёлюп, тёртюшер тартып, башын ючюшерден чыгъарып жаядыла. Иги чыкъса:
– Ма, жаным, насыпкес таш! Тыпыры – къууанч, къолу – толу, арты кётюрюлюп. Ма, келди, жетди! Сюйюнчюгюз мени!
