Жылдан жылгъа къарачай-малкъар жыр, назму хазнабызгъа уллу къошумчулукъ этиледи. Жазыучула ариу назмула къурайдыла, композиторла макъам саладыла, жырчыла уа аланы халкъгъа баям этедиле.
Ариулукълары, магъаналары бла адамланы эслерин бургъан, сейирге къалдыргъан жырла, назмула уа адамланы эслеринде кёпге дери турадыла. Алагъа тынгылай, ёмюрледен келген тилибизни ариулугъун, байлыгъын да кёребиз, аланы жазгъан сёз устала бла шагъырейленебиз.
Бу хапарыбызда да аллай бир адамны юсюнден айтайыкъ. Ол Хубийланы Халитди. Аны назмуларына белгили композиторла макъамла саладыла. Жырлары Къарачайда, Малкъарда да айтыла, аууздан ауузгъа ётедиле.
Назмучуну жашау жолуну юсюнден айтханда, ол 1961 жылда туугъанды. Орта школну Сары-Тюз элде бошагъанды. Къарачай-Черкес Республиканы технология институтун бошагъанды. Ызы бла Алийланы Умар атлы университетни магистратурасында билим алгъанды.
Хубийланы Халит жюзле бла назмула жазгъанды, жарым жюзге жууукъ жыры да барды. Аны «Бир кёп ариу айтырым келеди санга», «Жулдуз кёзле» эм башха жырларын Къарачайда, Малкъарда да ким эшитмегенди?
Алагъа тынгыласанг, сюймеклик излеген жаш заманынга дагъыда бир къайтып, ол жылларынгы тансыкълайса. Халитни сюймеклик жырларына тынгылай, аны сюймеклик назмуларын окъуй, бу ариу сезимни юсюнден сагъышланаса. «Буруннгуну эсге тюшюре» деген назмусунда ол, сёз ючюн, былай айтады:
Иги шартларынг халкъгъа юлгюлюдю,
Къашларынг тогъай къошдула.
Менде сюймеклик къурчдан кючлюдю
Тахир бла Зухура бошдула.
«Бир кёп ариу айтырым келеди санга» деген жырында уа быллай тизгинле бардыла:
Къарамынг таза алтындан багъады,
Сюймеклигим жилямукъдан тазады.
Болсада мадар жазыу буюргъаннга,
Бир кёп ариу айтырым келеди санга!
Халитни сюймеклик лирикасын окъусанг а, анда айтылгъанланы кесинг сынап ётгенча, аны хар сёзю кёп тюрсюнлю сурат болуп, аллынга келип къалады.
Назмучуну сюймеклиги Ата журтуна, туугъан элине да бек уллуду. Ол назмуларында, жерни-журтну ариулугъундан сора да, ана тилибизни байлыгъын да кёребиз. Ариулугъу дуниягъа айтылгъан Архызгъа атагъан назмусундан тизгинле да тёгерекде къудуретни суратын кёз аллынга келтирип къоядыла:
Къаяланы башлары
Кёкню тюбюн тешелле,
Кёк чокъракъ суулары
Бийикледен энелле.
Жылтырайды хажладан
Кече тюшген кюмюш чыкъ.
Бу сейирлик журтладан
Алалмайма мен тансыкъ.
Хубий улуну назмулары бла сизни да шагъырей этейик. Баям, аланы жаратмай къоймазсыз.
Бир кёп ариу айтырым
келеди санга
Дуния жашау жетмейди бары ол затха,
Жашауну санар эдим саулай азатха -
Къулагъынга юч сёзню шыбырдагъаннга…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга!
Белгилиди чырайынг узакъ тышына,
Керек кюнде табарча жолун ызына.-
Кёкде жулдуз боласа сен ажашханнга…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Сенича этерге кёп къызла излейме.
Чырайынга ариулукъ къошады, дейле,
Сукълана эрининги къатында тамгъагъа…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Жюрегимде орнатып, сюйюп жашыртын,
Ненча къышланы жайла озуп ашырдым.
Къыйын тийсе да аланы санагъаннга…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Сени кёзюм кёралмай бир кюнню къалсам,
Халым ушап къалады бузмайын тамам –
Тауланы башларын чарс, туман басханнга…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Жылла озуп баралла – тенгиз толкъунла,
Жашаууму жашайма сукълана,
Къарамындан кёзлери къарап тойгъаннга…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Туралмайма кёрмесем сени бир кюнню,
Кёрсем да туралмай ариу тюрсюнню,
Тапмайын чырт себеп кёзбау байлагъаннга.
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Ауруулу болсам да сени сюйюп,
Жашау жолум ушаса да болуп сенсиз –
Жерни башын саулай уллу ау басханнга…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Къарамынг таза алтындан багъады!
Сюймеклигим жилямукъдан тазады,
Болмаса да мадар жазыу буюргъаннга…
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Жюрегиме къошса да талай къайгъыны,
Сау дунияны жетмейди анга байлыгъы.-
Къарамынгы кёрюп жаным учуннганнга,
Бир кёп ариу айтырым келеди санга.
Сюйгенден сюе барама
Дугъум кёзлеринг, жулдуз къарамынг
Жашнагъан гюлча, ариуса,
Мёлек сыфатынг озса орамдан –
Миллетге саулай ариуса.
Тансыкъ болгъандан татлы къарамынга,
Суратынгы алып къарайма,
Мадар тапмайын озгъан заманнга,
Къыйнала, кюе жашайма.
Сени сюйгенден сокъур болгъанма,
Хапарым аугъанды тауланы,
Терен ёзенде жангыз къалгъанма,
Кёрмейме сенден башханы.
Аллай мадарны къалай этейим,
Ызына заман къайтырча,
Татлы жукъунга къалай кирейим,
Тюшюнгде ариу айтырча.
Дарман тапмайма, садах урулуп,
Кёзледен жюрек жарама,
Жылла кетселе да чархча бурулуп,
Сюйгенден сюе барама.
Кюйдюм замансыз
Кюндюз, кече да кетмей кёзюмден,
Туурамда, жаным, тураса.
Ёлюп кетгинчи мени юсюмден
Кетмезлик жюрек жараса.
Кюйген жюрегим тынчлыкъ тапмайды,
Жаханим азап чегеме…
Кюнюм батса да, тангым атмайды,
Сени бла ушакъ этеме.
Кийик сюрюуню алып барама,
Башчысы тауну башына.
Сенде ариулукъ жюрек жарады,
Саулайда халкъны жашына.
Сени сюйгенден кюйдюм замансыз,
Айтханым бийик бармасын,
Жангыз бир кюнню татлы къарамсыз-
Жашауум мени къалмасын.
Сагъынырмы Къарачай
Аямайын къарыууму илхамдан,
Мен жашайма назмуланы жазгъанлай.
Окъулурму ала бары китапдан,
Ёлюп кетсем, сагъынырмы Къарачай?
Чалгъы чалгъан кёпге тынчды жазгъандан.
Назмуланы, жюрегими бек къыйнай,
Мен сорама энди келлик замандан,
Ёлюп кетсем, сагъынырмы Къарачай?
Жюрегимден жылыу бере жырыма,
Хар бирсин жулдузла бла мен жасай…
Эсин бёлюп жашау жолда ызыма,
Ёлюп кетсем, сагъынырмы Къарачай?
Сатлыкъ болмай дайым алгъа салгъанма
Адамлыкъны. Байны, бийни махтамай.
Къартны сыйын, сюймекликни жазгъанма,
Ёлюп кетсем, сагъынырмы Къарачай?
Къаршчы бармай жашау жолда къадаргъа,
Тиширыу къачып бийик тутханлай,
Тюзлюк жолну кюрешгенме жазаргъа,
Ёлюп кетсем, сагъынырмы Къарачай?
Назмуларым кесек жетип жаныма,
Жарыкъ жулдуз чууакъ кёкде учханлай,
Деп айтырмы бир окъуучу атымы?
Ёлюп кетсем, сагъынырмы Къарачай?
Жашарыкъды сюйген халкъым ёмюрге,
Жарыкъ айча, кюнден кюннге ол жашнай.
Буйрукъ келип сыйлы кёкден ёлюрге –
Ёлюп кетсем, сагъынырмы Къарачай?
Мен жазама алгъыш тилей миллетге,
Минги тауда турсун къары жылтырай,
Заман озса, назмула болуп эсгертме,
Ышанама, сагъыныр деп Къарачай!
Жангыз кёргенлей
Жангыз кёргенлей, сюйюп къойгъанма,
Кёкледен буйрукъ жетгенлей,
Жашау жолуму саулай ойгъанма,
Жашарча сени сюйгенлей.
Сюйюп кёзлени, ариу тюрсюнню,
Жашайма кёре мадаргъа.
Сени кёрмейин жангыз бир кюнню,
Къарыуум жокъду жашаргъа.
Ариу къыйылып тогъай къашларынг,
Экиси эки жанкъылыч!
Нарат терекча субай санларынг,
Жаныма салады от къылыч.
Сени кёрюрге къайда табайым,
Сыфатынг эсде къалады,
Сени кёрмейин къалай жашайым,
Къарамынг дарман болады.
Сенде ариулукъ жютю къараргъа
Къаматады кёзде гинжими.
Дугъум кёзлени махтап жазаргъа,
Байлыгъы жетмейди тилими.
Архыз
Чууакъ кёкде бир жулдуз,
Танг жарыкъгъа хорлатды
Этип мени жукъусуз,
Архыз элде танг атды.
Тау башында къызара,
Кюн жарытды сау жерни.
Огъур бетден ышара,
Учундурду жюрекни.
Акъ булутла чулгъанып,
Тау тикледен къарайла.
Къарылгъачла уянып,
Ариу жырла жырлайла.
Къаяланы башлары
Кёкню тюбюн тешелле,
Кёк чокъуракъ суулары
Ёзенледен (ёзенлеге) энелле.
Жылтырайды хансладан
Кече тюшген кюмюш чыкъ,
Бу сейирлик журтладан
Алалмайма мен тансыкъ.
Жашил отда жаналла
Къайын терек, нарат, назы.
Таурухдача журтума,
Сурат сал да, жырла жаз.
Ушатама сени мен
Хурмет сала кёлюме.
Жаулугъу тешилмеген
Отоудагъы келиннге.
Башха жерде таулада
Жюрек былай солурму?!
Жер юсюнде дунияда
Бу ариулукъ болурму?!
