Бурунгулу тёрелерибизге сакъ болайыкъ

Заман неге да тюрлениуле кийирмей къоймайды. Бюгюнлюкде къарачайлылада-малкъарлылада къой союу эмда санлау тёреси да башхаракъ болгъанды. Энди   Малкъарда къурманлыкъ къой малдан 16 юлюш чыгъарылады. Алгъын кёкюрек тёш, анга ногъана деб да айтадыла,  санаугъа кирмегенди. Айтыулагъа кёре, малланы иеси алагъа салгъан къыйыны, жайда, къышда да аланы ызларындан айланнганы ючюн эм татлы  жерин, кёкюрек тёшюн, кесине къойгъанды. «Тёзген тёш ашайды» деген нарт сёз да андан  жаратылгъан болур.

 Жан сюекни да бёлмегендиле. Бусагъатда уа аны эки этедиле:  жан сюек эмда  жан сюек тешикли къалакъ. Алгъын тиширыулагъа хант юлюш чыгъарылмагъанды. Артдан артха ол жорукъ да тюрленнгенди.

Къойну башы боюнуна къошулгъан  жикни ашха къошмайдыла. Анга къурмустукъ (атлант) да дегендиле. Боюн аркъа уа юйню иесине къалады, бичакъ  жетген  жерин хант юлюшге салмайдыла. Къулсюймез, юч тёбе деп къойну къуйругъундан келген юч  жикге айтадыла. Ол, этини бек татлы  жери, къызлагъа бериледи. Ала да аны ашагъандан сора оюн къурайдыла, сюекни итге атып. Алса, къыз  жууукъ заманда эрге барлыкъды, дейдиле.

Шеше, кегей сырт сюеклери (омураулары) хант юлюшге къошакъгъа салынадыла. Къабыргъаларына  жабышхан  жумушакъ этге  жён дейдиле. Бир-бирде аладан  жёрме этип да къоядыла. Ушхолу (ич хатхулары) деп малны ичине айтхандыла: ёпкеси, баууру,  жюреги,  чегиси, бюйреги, къара  чегиси. Сёсю деп  жёрмеден артыкъ къалгъан къара  чегиге айтадыла. Аны ариу сыгъып, тёгерек чулгъап биширгендиле.

Къурманлыкъ

Къурманлыкъ малгъа ючжыллыкъ къойну – узаданы – сайлайдыла, аны къыяуу болмазгъа керекди. Жауурун къалакъны юсюнден айтайыкъ былайда. Буруннгу тюркле  анга къарагъандан сора  аны кемирчегин, сындырып, отха атхандыла. Нек дегенде  анга башха адам, кёз  жетдирип, алгъын къарагъанны  жазыуун билирге боллукъду деп ийнаннгандыла.

 Къойну кёкюреги бла къарынын жыргъанда, кемирчек чыгъады. Аны сойгъан  жерде къабыргъагъа  жабышдырыргъа керекди. Ол мал халалды деген магъананы тутады.

Хант юлюшлеге къошулмагъан жети зат: бауур, бюйрек,  жюрек, ёпке, боюн аркъа, къулсюймез, аякъла.

Ашха салынмагъан  жети зат: ёнгеч, ёт,  жюрек къулакъ, талакъ, уятлыкъ, безле, къууукъ (тиши малда – къозу орун).

Жюрюген тёрелени юслеринден айтханда, биз нени да онг  жаны сыйлыды деп белгилейбиз. Ол да бошдан тюйюлдю. Тюрк халкъланы бурун  жашауларыны дуниясы былай бёлюннгенди: онгу-солу, башы-тюбю, аллы-арты. Онг  жаны – кюнчыгъышха, сол  жаны  кюнбатышха саналгъанды. Биринчисинде кюн чыкъгъанды,  жашау къуралгъанды, берекет  жюрюгенди. Андан салгъандыла юй  журтланы эшиклерин ары буруп, анга кёре къуралгъандыла тёрелени  жорукълары да. Ёмюрле ётген эселе да, бюгюн да къойну къурманлыкъгъа союу бла бирге аны санлау, юлюш этиу, сыйлау да къарачай-малкъар халкъда  бийик даражада сакъланадыла.                             Аны бла байламлы энтта да къауум затны эсгерейик.

Ашына кёре - табагъы, балына кёре - къалагъы

 Былайда къарачай-малкъар халкъда аш-азыкъ бла байламлы жюрютюлген талай агъач сауутну атларын эсибизге тюшюрейик. Ол да бюгюнлюкде уллу магъананы тута болур. Нек дегенде  ала унутула баргъан затладыла, алай сыйлау тёрелерибизде аланы энчи жерлери, орунлары болгъанды, къыйматлары да энчи эди. 

Тепси – агъачдан ишленнген ючаякълы тёгерек аш къанга. Аны  жанына, бек кёп болса, юч, эки неда бир адам олтургъандыла. Аталадан къала келген, берекетден толу болуучу, адамланы алларына аш салгъан уллуракъ къангагъа биз ашлау дегенбиз. Къууанч бла байламлы аш салыннганнга уа - сый къанга. Анга кёре да  агъач гоппанла, чара, чанакъ, чёмюч, аякъ, табакъ. Биринчи сагъыннганыбыз – эки саплы алгъыш аякъ деп  жюрютюлгенди.

Башда сагъынылгъан адет-тёрелерибиз бла байламлы халкъда жюрютюлген нарт сёзлени да басмалайбыз.

Шинтик жокъ эсе да, тепси юсюне олтурма.

Ашны-гыржынны жерге атма. Ашны-гыржынны юсю бла атлама.

(Алып, бир жанына сал.)

Отха, суугъа тюкюрме.

Жатып тургъан адамны юсю бла атлама.

Адамла къатында бурунгу, тишинги, къулагъынгы къозгъама.

Эки адамны ортасы бла озма.

Адам бла ушакъ этсенг, ары-бери жюрюме, эснеме, тюкюрме, жантайып сюелме, къабыргъагъа таянма, адамлагъа аркъангы бурма, къол булгъама, адамгъа бармакъ тиреме, таматаны масхара этме.