Халкъ кеси къадарын жырлада суратлагъанды

Миллетни кёлден чыгъармачылыгъы кесинде халкъны жашауун, иги муратларын жыйышдыргъанды. Кесини ата-бабаларыны чыгъармачылыгъын билмеген, халкъыны тарыхын да билмейди. Бек да магъаналы жерни фольклор  бир ауукъ заманны кеслерини жазмалары болмагъан халкъланы маданият жашауларында алады. Халкъланы тарихлери бютюн да айтыулада, жырлада, нарт таурухлада сакъланады. Аланы кёбюсю (халкъны жазмасы болмагъаны ючюн) шёндюге дери сакъланмагъанды. Къарачай - малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъын тинтиу, бизге аны тарыхын ангыларгъа, халкъ не муратла бла жашагъанын, миллетлери ючюн къаллай жигитликле этгенлерин билирге болушады. Аны алайлыгъы бютюнда эски жырлада шарт кёрюнеди, нек дегенде  эски жырла жашау тарыхны ачыкъ бетлеридиле.

Жигитлик жырлада кеслерини халкълары ючюн кюрешге чыкъгъан жигитлеге махтау бериледи. Аллай жырладан бири "Ачемезни жыры" къарачай-малкъар фольклорда энчи жерни алады. Анда халкъына артыкълыкъ этгенлеге дерт жетдирген жигитни сыфаты ачыкъланады. Биз билгенликден, 15 -16 ёмюрледе кърым ханла чапханда, Шимал Кавказны халкълары кёп къыйынлыкъ сынагъандыла. Таулула да ол халкъланы санында болгъандыла. Башда айтылгъан жырда ол заманда болгъан ишле суратланадыла. Ачемез бла Азнауур эки къарындаш, эки да тау элге башчылыкь этгендиле Ачемез къабакъ бла Азнауур къабакъгъа. Кърымлыла, Азнауур къабакъгъа келип:

Ала анда Азнауургъа

Ханса, бийсе демедиле.

Азнауур къабакъны ала

Къазсыз, тауукъсуз этдиле.

Ызы бла чабыуулукъ Ачемезни элине этиледи. Мында кърымлыла къуру тонаулукъ этип къоймай, келечи жиберип, Ачемезни къатынын-ариу Боюнчакъны хан излегенин билдиредиле. Ачемез кърымлыланы хыйлалыкъ бла болмаса, хорлаялмазлыгъын ангылап, бугъуп, ханны юйюне келмеге къоюп ёлтюреди. Халкъ да аны жигитлигине аталгъан жырда анга ыразылыгъын билдирип, ыспас этеди:

Жаннетни жети эшиги бош болсун

Ачемезни бизге тапхан анагъа, - дейди.

"Ачемезни жыры" озгъан заманда малкъар халкъны жигитлигин кёргюзтеди, эркинлик ючюн кюрешге чыгъаргъа чакъырады.

18 ёмюрню ахырында - 19 ёмюрню аллында Къарачайгъа бла Малкъаргъа ёлет кирип, кёп адам къырылгъанды. Ол ауруудан саулай элле тюп болгъандыла. "Ал эмина", "Экинчи эмина" деген жырла ол къыйын, кюйсюз заманны суратлайдыла. Къартларыбыз айтханнга кёре, ауруу жайылгъан элге жанларгъа къоркъуп, сау жан айлана болурму деп, къая башындан къарап, кетип болгъандыла. Кертиси бла да, бек уллу сынау болгъанды бу "къанлы ёлет". "Ал эмина" жырда кёргюзтюлгенича, уллуду, гитчеди деп къарамай, кёплени жер жутханды. Тиширыула, ёлгенлени юслерине туруп, жиляуларын этгендиле.

Кёп ёлюмден къабыр орун тапмайбыз,

Бир сорабыз да эмина кирмеген эл жокъду, - деп жарсыгъандыла.

"Экинчи эминада" Орусбийланы тукъумлары Бахсандан Къарачайгъа жашаргъа кёчюп, анда эмина ауруудан ёлгенлерини юсюнден айтылады:

Киши къалмаз эминадан ёлмейин,

Намыс деп бир кючлю зат чыкъгъанды да,

Жашларыбыз ёлелле, къатынларын кермейин.

Тегерекге къарайбыз да, таула болмаса, жукъ кермейбиз.

Тарыгъыргъа киши жокъду да, не этерге билмейбиз, |

Эмина болмаса, башха ауруудан ёлмейбиз.

Халкъны къыйын къадарын къуру бу тизгинледен окъуна ангыларгъа боллукъду.

Кавказ урушну юсюнден халкъда бир къауум жыр жюрюйдю. Сез ючюн, "Хасаука" бла "Умар" деген жырла. "Хасаукада" къарачайлыла патчахны аскерлери бла уруш этгенлери кёргюзтюледи. Ол заманда къарачайлылагъа болушлукъгъа малкъарлыла бла дюгерлиле баргъан эдиле (1828 жылда). Тарих шартлагъа кёре, дюгерлиле ал ёмюрледе къарачай-малкъар тилде сёлешип болгъандыла, Россейге да бирси Осетия бла угъай, Беш да Тау эл бла кьошулгъандыла. Жыр къанлы къазауатха чакъырыу бла башланады:

Къычырады Дауле: - Хахай, къуугъун,

Къарачайны шохун, барын жууугъун

Чакъырыгъыз  бизге женгил жетсинле,

Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!

Ызы бла орус патчах къаллай артыкълыкъла этгени кёргюзтюледи. Ол Къарачайны хорласа, дагъыда къаллай бир палах тюшюрюрге боллугъуну юсюнден айтылады:

Жыртып, талап, муал этип къояред,

 Жасакъ бла терибизни сояред.

Жырны айтхан биягъы туугъан жерин сакъларгъа чакъырады, сора биз къанлы сермешни баргъанын кёребиз. Батыр Умар "жаугъа къаршы чартлайды, нёгерлерине жолну ачады». Алай, окъ тийип, ол ёледи. Аскер кюч да, сауут да аз болгъанлыкъгъа, жыр миллетни эркинлиги ючюн алгъа барыргъа чакъырады. Бу чакъырыу а сабийлеге айланып этиледи:

- Таулучукъла, сиз да ёсюп жетерсиз,

Бу къан дертни жууапларын этерсиз!

Ол къанлы урушда атын айтдырып, Къарачайны сакълар ючюн жанын берген жигитни юсюнден халкъы "Умар" деп жыр жарашдырады.

Эки атып, тютюнюн бир этиучю,

Умар, бюгюн санга къанмы жаугъанды?

 Керек болса, къанатлыча жетиучю,

 Тулпарланы бири къайда къалгъанды?

Кавказ уруш бошалгъандан сора  Кавказда жашагъан халкъланы бир къауум келечилери Осман империягъа кёчедиле. Ол жыллада этилген жырланы ("Стамбулчула", "Мухажирле") юсю бла халкъны ачы къадары, киши жеринде жашауну къыйынлыгъы кёргюзтюледи.

Не заманда да къарачайлыла бла малкъарлыла хоншу халкъла бла бир бирлерин билип жашагъандыла: сатыу-алыу этип, сабийлерин ёсдюрюрге аталыкъгъа берип, керек заманда билеклик этип. Алай болгъанлыкъгъа, фольклорубузда бир къауум жыр ("Сарыбий бла Къарабий", "Татаркъан", "Къобанланы къой белек", "Бекмырзала, Къайсынла" эм дагъыда башхала) Малкъаргъа бла Къарачайгъа этилген чабыууллукъла бла эм ала къоншу халкълагъа этген жортууулланы юслеринден хапарлайдыла.

"Сарыбий бла Къарабий" деген жырда эбизе бийле Мызы бла Зорт Чегемге чабыуулукъ этерге къоркъуп, Малкъар элге барып, къой сюрюу табадыла. Айдаболну къарт сюрюучюсю къонакълагъа салам береди, аланы харам акъылларын ангылайды. Жаш къойчу айтханны этип:

Тутарса да къарт эркечни кесерсе,

Къазаннга салып, тюбюнден чырпы от этерсе,

Сарыаякъ итни юйге къурап иерсе,

Сют къуйсала да, ол къатына бармазча,

Сауут юйню тырнап, улуп башларча

Жау къонакъла келгенлерин анда билирле.

Къонакъла, хыйлалыкъны ангылап, этни да бишмегенлей ашап, сюрюуню урлап кетедиле. Айдабол итни кёргенлей, жашларын Сарыбий бла Къарабийни къошха жибереди. Ала Мызы бла Зортну ызларындан жетип ёлтюредиле, къалгъанлары къоркъуп къачадыла.

"Татаркъан" деген жыр Къарачай абазалыла бла кюреш бардыргъан заманда этилгенди. Жырда таулу элге къызылбекле (база тайпаладандыла) чабыууллукъ этип, эллилени алып кетгендиле. Жырны баш жигити Татаркъан ол кюн къошда къой кюте эди. Ол юйюне келгенде, элде хазна адам кермей, анасына: "Элибизни адамы къайдады?" - деп сорады. Анасы болгъан ишлени жашырып:

"Ишге кетген болурла", - деп къояды.

Алай Татаркъан азыкъ ашай туруп, жауурун къалакъда (къарачайлыла бла малкъарлыла жауурун къалакъны юсюнде не болгъаны бла не боллугъун окъургъа боллукъду деп, ийнанып болгъандыла), элге чабыууллукъ этилип, эллилени тонап, жесирликге алып кетгенлерин кёреди. Татаркъан, аманлыкьчыланы жетер мурат бла юйден чыгъып кетеди. Ысхауат сууну боюнунда ол аланы ызларындан къуууп баргъан эллилерин жетеди. Ала бла бирге ол жауларыны тёгерегин алып, бирин къоймай къырады.

"Къобанланы къой белек" деген жыр да малгар эбизеле бла къарачайлы сюрюучюлени сермешлерини юсюнденди. Малкъар бийлери Узун Къолгъа келип:

Кюн аллына да

Сюрюучюлени малла бла сюрдюле.

Ауушха жетип,

Сюрюучюлени бош этдиле, ийдиле.

Хыликкя этип,

Ыйлыкь сезле айтып, ызларындан кюлдюле.

Къарачайны жигит жашлары аланы ызларындан къуууп, жетип, Къобанланы сюрюуню артха бурадыла, кеслери уа сермешге болуп, алтысы да алайда жан бередиле.

"Бекмырзала, Къайсынла" деген жырда Айдаболланы Жабону юйюне къонакъла келедиле. Ала юч кюн бла юч кече кьонакъбайда турадыла. Тертюнчю кюн а, алагъа хапар соруп, къарындашла:

Мал керек болса, кеси элибизде табайыкъ.

Жесир керек болса, узакъ эллеге барайыкь, -

деп, жолгъа чыгъадыла. Бекмырза бла Къайсын Бызынгыдан кеслерине негерге Рахайланы Токъну, Бахсандан а Орусбийланы Кючюкню алып, Гемиргеуге жортууулгъа барып, анда жесирле да алып, ызларына айланадыла. Эбизеле, ызларындан жетип, эки къарындашны да алайда жоядыла.

Орта ёмюрледе этилген, жортууулгъа бла чабыуулукъгъа барыуну юсюнден жырлада баш жигитле байла бла бийле эселе, 19 - 20 ёмюрледеги жырланы баш жигитлери уа къара халкьны ичинден богъандыла. Къарачай - малкъар халкъ байлагъа, бийлеге бла жарлылагъа юлешиннген заманда, къара халкъ, кеси акъылы бла жашаялмай, байлагъа бла бийлеге къуллукъ этип, кёп жылланы жашагъанды. Алай бла таулуланы бийлеге, байлагъа, патчахны мыртазакъларына къажау сюелген жырларында байла, бииле жарлыланы мал бла тенг этип, аланы даражаларын чекдюрюп, сыйсыз этген кезиуле суратланадыла.

Аллай жырладан бири "Бекболатны жырыды". Кеп жылланы ичинде Совет власть келгинчи, Къабарты - Малкъарны Холам элинде Шакъманланы бииле жашагъандыла. Битеу къой кютюлген, бичен этилген жерле аланы болгъандыла. Элдеги жангыз шауданнга да ала кишини къоймагъандыла. Битеу эллилени кеслерине ишлетип, ачлыкъда, жаланнгачлыкьда жашатхандыла. Шакъманланы бийлени эркинлги болмай жашла къатын алалмагъандыла, къызла уа эрге баралмагъандыла. Барсала да биринчи кечелери Шакъманланы Омарны болгъанды. Айтхылы уучу эм батыр жаш Бекболат да ол элде жашагъанды. Анга къатын алыргъа заман жетгенде, ол:

Угъай, ол бедишни башыма алалмам,

Шакъман улу бла тенглик къатын алалмам.

Мен къатын алалмам бир муратыма жетмеин,

Омар бииден бла менден бирибиз бу Холам элден кетмейин, - деп, Омарны ёлтюрюрге умут этеди, биргесине элтип, Акъ къаядан энишге атады. Алай бла халкъын кюйсюз бийден бош этеди.

Дагъыда бир жыр "Атабийни жыры" ишчи халкъ байлагъа бла бийлеге къажау тургъанын кергюзтеди. Эртте заманлада Малкъарда Абайлары жашагъандыла. Атабий ала тутхан къулланы ичинде болгъанды. Абайлары аны эки къызын да сатып, Атабийге уллу бушуу тюшюргендиле. Ачыкъ сюелирге къарыуу жетмей, ол темирчиге бичакъ ишлетеди. Кечелени биринде бийни жашлары жатхан отоугъа кирип, экисин да ёлтюреди.

Къызгъан жюрек этер борчун толтурду,

Таукел келип, эски юйюнде олтурду.

Атабий ёлеме деп бир да къоркъмагъанды. Халкъ бушуугъа жыйылгъанда, ол:

Башха адамны жокъду мында хатасы,

Менме бу къайгъыны атасы.

Манга къаллай къара тангла атдыла!

Эки къызымы да была сатдыла, -

дегенди. Мычымайын аны эки атха байлагъандыла, алай бла эки юзгендиле.

Башха жырладан эсе кечирек этилип, халкъны кесимлиги да бираз бийигирек болгъан заманда къуралгъан жырладан бири "Къанаматны жырыды". Къанамат жырны баш жигити къуру эркинлик ючюн кюрешге чыгъып къоймай, ол нек этилгенин да ангылайды. Энди халкъ урушну къуру баийла, бииле бла бардырып къоймай, аланы жанларына тургъан орус патчахны адамлары бла да бардырады. Къанамат кёп жылны абирек болуп айланнганды. Алай эркинлик ючюн кюрешни къоймагъанды. Ол кюрешге чыкъгъанын былай ангылатады:

Дунияда закон - адет тапмаек.

Ай игисагъан, жети жылны жашар эди

Эркин болуп, хош болуп, дуния бизге бош болуп.

Къанамат бла Къасбот тюзлюк излей Гюллюланы Хажибекирге баргъандыла. Алай ол ариу селеше, къонакъ юйден чыгъып, старшинагъа: "Кийикле тутдум", - деп билдирген эди. Мычымайын юйню тёгерегин патчах аскер алады. Къазауатда жаралы болуп Къанамат ёледи. Халкъ жигитини ёлгенине уллу бущуу этгенди, алай ол ёлюм аны къанын бютюнда къыздыргъанды. Адамланы жюреклерине уа дерт жетдирир мурат салгъанды.

Биз башда келтирген жырлада аланы къурагъанла билгенлерича, халкъны жашауун ачыкъларгъа кюрешгендиле: алада къаллай урунуула болгъанларын, къаллай юйледе жашагъанларын, ашлары, суулары неден къуралгъанын, къаллай къонакьбайла болгъанларын. Бек да магъаналы жерни уа бу жырлада къара халкъ кесин жунчутуп тургъан къауумла бла бардыргъан кюреш алады. Нек дегенде халкъны къолундан келген адамлары бирсилеге, башхасын санамай къойсанг да, эркин солургъа окъуна къоймагъандыла. Халкъ а ол затха кесини кез къарамын жырлада ачыкълагъанды. Алай бла битеу да тарых - жигитлик жырла халкъны эркинлик ючюн кюрешге чыкъгъаны бла тенгликге итиннгенини юсюнденди десек жангылмабыз.