Абаданланы жаз тиллерин ангыларгъа юйретедиле

Фольклорубузну эм эрттегили жанрларындан бири элберледиле. Ала жаз тил бла айтылып, тюрлю-тюрлю затланы белгилеп, соруу-жууап формада къураладыла, адамланы акъылларын, эслиликлерин жютю этерге себеп боладыла эм эсеп оюннга юйретедиле. Элберле асламысында табийгъатны болумлары, хайыуанла, жаныуарла, адыр-сауут эм кёп башха затлада жер табадыла, асламысында адам улуну урунуу тёрелери бла, урунууда хайырланнган адырлары, сауутлары бла байламлыдыла.

Къарачай-малкъар элберлени жыйыу иш ХХ ёмюрню ал жылларында башланнганды. Венгрли алим В. Прёлени «Къарачай диалектни тинтиу» деген жазмасы 1909 жылда «Keleti Šzemle» журналны 10-чу номеринде чыкъгъанды, 1916 жылда уа алимни ол журналда малкъар тилни грамматика очерки бла малкъар фольклорну тюрлю-тюрлю жанрларыны бир къаууму басмаланнгандыла.

Саулай алып айтханда, бусагъат заманнга къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъында элбер жанрдан бай материал жыйылгъанды эм басмаланнганды дерге боллукъбуз. Илму жаны бла да, кёп болмасала да, тинтиу ишле бардырылгъандыла. Фольклор илмуда, артыкъсызда къарачай-малкъар элберлени тинтиуге жораланнган илму ишле жокъну орунундадыла. Бу жанр бла байламлы  бир къауум илму статьяла басмаланнгандыла, фольклор жыйымдыкълагъа ал сёзле жазылгъандыла.

Бу жанрны жаратылыууну эм жюрютюлюуюню юсюнден айтханда, бурун заманлада элберле тейрилени, деменгили кючю болгъан затланы эм д.б. затланы юслеринден хапарлагъан чыгъармала болгъанларын чертирчады. Ала миф халда айтылгъандыла, терен магъаналы болгъандыла,  бир-бирде табийгъат болумланы суратларгъа, ачыкъларгъа болушхандыла, аланы жашырын магъаналары болгъанларына ийнаннгандыла: аланы жомакълада, эпосда элберлени айтыу аслам жерни алгъаны бошдан тюйюлдю. Бусагъатдагъы заманда элберле аллай магъаналарын тас этгендиле. Алай аланы бюгюн да къысха сёз бла асла магъананы билдиргенлери, суратлау кючлери сакъланнгандыла.
 
Къарачай-малкъар тилде «элбер» деген термин «эл» бла «бер» деген эки сёзден къуралгъанды. Андан сора башха термин да хайырланылады – эл берген жомакъла. Айтылыуну эки тюрлюсю да жанрны жюрютюу башхалыкълары бла байламлыдыла. Элберни айтыу эм анга жууап табыу оюн халда жюрютюлгенди. «Башха миллетледеча, къарачай-малкъар элбер эки бёлюмден къуралады: элбер эм анга жууап. Эришиу оюн баргъанда, элбер берилген адам жууабын табалмаса, ол жууапны алыр ючюн тёлеу халда эл неда шахар берирге керек болгъанды».
Холаланы А.З. белгилегеннге кёре, «элберлени баш магъаналары - оюн халда эришиудю, адамны оюмлай, терк сагъыш этерге юйретиудю. Элбер адамны эсин кючлеген жарауду, аны жашауну кенг кёре, оюмлай билгенине сынауду. Аны бла бирге ол булжутуу амалладан бириди».

Элберлени баш магъаналары – адамланы эслиликлерин айнытыуду. Ол затны аланы къуралыу формалары тамам шарт белгилейди. Элберле тенглешдириуню юсю бла къуралыргъа да боладыла. Ала юй сауут-сабаны, ашарыкъны, табийгъатны эм табийгъат болумланы, иш кереклени, урунууну, адамны санларыны, битимлени, жаныуарланы, адам улуну жашауу бла байламлы хар затны юсюнден да къуралыргъа боладыла.

Бурун заманлада къарачайлыла бла малкъарлыла ишден бош болгъан заманларында, тойлада, байрамлада бирге жыйылып, хапарлашыргъа, чам этерге, элберлени айтыргъа бек сюйгендиле. Элберни магъанасы не къадар терен болса, аны тюз жууабына аллай бир уллу багъа берилирин излегендиле. Бир-бирде аллай эришиуле бир ненча кюннге созулургъа болгъандыла. Шёндюгю заманда элберле аллай магъаналарын сакълагъандыла дерге къыйынды. Болсада  ала толусунлай кеслерини магъаналарын тас этмегендиле, жаланда хайырланыу амаллары бир кесек тюрленнгенди. Алгъын элбер айтып асламында абадан адамла эришгендиле, алай артдан-артха ол жаш тёлюге жаз тилни ангыларгъа, халкъда жюрюген белгилени магъаналарын билирге юйретген, сабийлеге аталгъан жанрланы санына кирип къалгъанды.

Элберле жаз тил бла къаты байламлыдыла. Алада тилни уста хайырланылгъаны, жашауда тюбемеген затланы эсге чыгъарыуу эсленеди. Жанрны ол энчилиги аны андан да ууакъ къауумлагъа юлеширге онг береди: адамны, жаныуарланы, жаны болмагъан затланы, жюрюген усталыкъланы, табийгъатны, анда тюбеген затланы, битимлени, намыс-тёрелени, философия ангыламланы эм д.б. затланы юсюнден.

Фольклорну башха жанрларындан элберни дагъыда бир энчилиги айырмалыды. Ол соруу-жууап халда, оюн формада жюрюйдю, алай бла абаданланы бла сабийлени араларын жууукъ этерге онг береди.

Окъуу китаплада, хрестоматия эм фольклор жыйымдыкълада элберле тюрлю-тюрлю къауумлагъа юлешинедиле. Сёз ючюн: жаз тил бла айтылгъан элберле, бир затны сёз бла суратлагъан элберле, соруу элберле, эсеп элберле. Бу тюрлю юлешиниу форма «Къарачай-малкъар ойберле бла элберле» деген китапда да хайырланылады.
Бу жанр бла байламлы толу жыйышдырылып, бёлюмлери энчиленип, къыйматлы басмаланнган «Къарачай халкъны эл берген джомакълары» деген китапды. Жыйымдыкъны ал сёзюнде ары къарачай тилде текстле киргендиле деп белгиленсе да (кёп башха быллай ишледеча), къарачайлыла бла малкъарлыланы маданиятлары, фольклорлары, тиллери, динлери да бир болгъан миллетди. Ол себепден, «къарачай», «малкъар» деп белгиленнген затланы «къарачай-малкъар» деген магъанада ангыларгъа керекди. Бу затха таяна, белгиленнген жыйымдыкъ къарачай-малкъар элберле аслам, энчи формада, тематика бёлюмлеге юлешинип жарашдырылгъан китап болгъанын, аны фольклор илмуну келечилерине, этнографлагъа, тил илму бла, адабият бла кюрешген алимлеге, тинтиучюлеге, устазлагъа, студентлеге, аспирантлагъа да уллу магъанасы болгъаны даулашсызды.

Бу китапха 1447 элбер киргенди, ала 25 тематикалы бёлюмге юлешиннгендиле. Элберге жууап излеген айтханны, тынгылагъанны да оюм этерге, тюрлю-тюрлю затланы тенглешдирип, тюз жууап табаргъа юйретеди. Аны баш борчу бир затны энчилигин, адамны эсине терен салыуда тюйюлдю, адамны оюмларгъа, сагъыш этерге, сюзе билирге, тюз жууап табаргъа юйретиуде, фахмусун ёсдюрюудеди. Элбер оюн халда сабийлени, абаданланы да эслерин кючлейдиле.

Бюгюнлюкде элберлени дерследе, солугъан заманда, сабий байрамлада, тюрлю-тюрлю эришиуледе айтадыла. Ала адамны ангыламын ёсдюредиле, тилин байыкъдырадыла. Берилген элберни жууабын излеген заманда сабий сёзню магъанасын ангыларгъа, сагъыш этерге, оюмларгъа юйренеди. Ол шарт бу жанрны кенг магъаналы болгъанын кёргюзтеди.

Алай бла, элбер жанр бюгюнлюкде миллетде оюн халда сабийни юйретиуде, аны дуниялыкъ ангыламын кючлеуде да дайым хайырланылады. Тамата тёлю элберлени юсю бла сабийлеге табийгъат болумланы, жаныуарланы дуниясын, жашауда магъаналы затланы, насийхатлыкъ этмей, ангылатыргъа, оюмлатыргъа да онг табады. Ала сабийни акъылын, суратлау дуниясын, битеудуниялыкъ къарамы бла бирге миллетни адет-тёресин, маданиятын, тил байлыгъын багъалай билирге юйретедиле. Анга кёре, элберле къарачай-малкъар миллетни жашауунда магъаналы жерни аладыла, юйретиу, эстетика халда жюрюйдюле, ёсюп келген тёлюлени ич дунияларын айнытыргъа, маданиятлыкъ сезимлерин кючлерге себеплик этедиле.